جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مقاله، تاملي در حوزه معرفت شناسي اخلاق و عقل و ارتباط آن با عرفان و شيوه تفکر عرفاني در شعر و انديشه مولوي بلخي است. اين پژوهش براي جواب دادن به اين پرسش است که تربيت به صورت هاي گوناگون و عقلانيت چگونه تبيين شده و داراي چه مراتبي است. فرضيه اي که در ذهن پژوهشگران شکل مي گيرد اين است که مولوي تلقي خاصي از «عقل و رابطه آن با خداوند و تربيت انسان» داشته و به سبب اين که يکي از مهم ترين بخش هاي مثنوي خود را به آن اختصاص داده، در پي شکل دهي شاعرانه-عارفانه به آن مفهوم و بن مايه بوده است. وي سرفصل ها، چهارچوب ها و اصول کلي با زيرمجموعه هاي خاصي را براي عقل، مراتب آن و پيشروان عقل جامعه طرح کرده است. شيوه بررسي در اين مقاله، تحليل محتوايي (Content Analysis) است که با استفاده از آن و تجزيه و تحليل داده هاي متن، به ابعاد گوناگون سوال هاي طرح شده، پاسخ داده شده است.

چکیده: الهي نامه، پس از منطق الطير يکي از ارجمند ترين مثنوي هاي عطار است. اين مثنوي، يک داستان بلند است که از 22 مقاله و با بهره گيري از عنصر«گفت وگو»، ميان پدري با شش پسر خود، که هر يک آرزويي دارد، تشکيل شده است. آرزوهايي که براي ارجاع به حقايقشان تاويل مي شوند و پدر آن ها را تاويل مي کند. عطار براي بيان انديشه هاي عرفاني خويش، از حکايت هاي تمثيلي بسياري استفاده کرده است. بخشي از اين حکايت ها که از زبان عارفان نقل مي شود، مفيدترين ابزار براي تجسم آموزه هاي عرفاني عطار به شمار مي آيد. اين مقاله سر آن دارد که پس از معرفي الهي نامه، حکايت عارفان را، براي رديابي انديشه هاي عطار، که حاوي مقوله هايي مشخص نظير معني گرايي، ترک و بي توجهي به خيال انديشي، دنيا، کم خواري، پاکبازي و مرگ است را دسته بندي نمايد. اين پژوهش که از رهگذر باز خواني حکايات عارفان شکل مي گيرد، نشان مي دهد که عطار کما بيش به تمام آن چه سالک براي طي طريق با همرهي پير نيازمند است، اشاره کرده و در تمام اين مسير به گذر دادن مخاطب از نقص به کمال کوشيده است.

جهان بيني امام علي (ع) يک نگرش عرفاني را نيز در بردارد. ايشان در هستي شناسي عرفاني خويش حقيقت وجود را مختص به خداوند مي داند و جهان را تجلي اسماء و صفات الهي معرفي مي نمايد و در عين حال قانون عليت را نيز مي پذيرد و آن را براي جهان ثابت مي کند. حضرت علي (ع) با جمع بين تشبيه و تنزيه در حققيت وحدت در عين کثرت را تاييد نموده و وحدت وجود که همان وحدت حقه حقيقت است را در بيانات خود به اثبات مي رساند. ايشان با بيان جايگاه ويژه خود و ساير اهل بيت (ع)، واسطه فيض بودن ايشان، همچنين مقام خلافت و ولايت مطلقه کليه را براي آن ها ثابت مي نمايد و بدين ترتيب پرده از اسرار عرفاني مراتب هستي بر مي دارد.

امام سجاد (ع) به سبب زهد و عبادت هاي بسيار و همچنين مناجات هاي زيبا و پرمحتوا، نزد متصوفه از جايگاه علمي و عملي ويژه اي برخوردارند، از بعد علمي، ايشان را سرآمد دانش هاي ظاهري و باطني شمرده، و معتقدند که آن حضرت نه تنها در علوم ظاهر، بلکه در معارف معنوي نيز سرآمد بود، و حضرت اميرالمومنين (ع) و امام سجاد (ع) را در زمره کساني مي دانند که عالم به علم الافراد بوده اند. از حيث عملي نيز، ضمن نقل مناجات ها و نيز کرامات بسياري از ايشان، سيره عبادي و اخلاقي آن حضرت (ع) را الگويي براي اهل معرفت دانسته، و گفته اند هنگامي که حضرت به نماز مي ايستاد کائنات بر وي کشف مي گشت و بر دست نيافتني ترين اسرار عالم قدس اطلاع مي يافت. در متون صوفيه، از گريه هاي بسيار حضرت (ع)، زهد و ورع، تقوي و خوف، سخاوت و خدمت به خلق، خلوص و تواضع و بردباري ايشان سخن به ميان آورده اند.

وحدت وجود يکي از مفاهيم کليدي در عرفان و تصوف اسلامي است و همواره بخشي از نظرات و آرا عرفا را به خود اختصاص داده است. عقيده وحدت وجود قائل به آن است که وجود حقيقي تنها از آن خداوند است و ساير کائنات و موجودات جلوه اي از وجود باري تعالي هستند. اين رويکرد عرفاني در ادبيات عربي بازتاب گسترده اي يافته و شاعران عارف مسلک آن را به گونه هاي مختلف در شعر خود بيان داشته اند. از جمله از اين شاعران عبدالغني نابلسي عارف، شاعر و نويسنده دوره عثماني است که موضوع وحدت وجود در شعر او جايگاه ويژه اي دارد و بن مايه اصلي سروده هاي او در ديوان موسوم به «ديوان الحقائق و مجموع الرقائق» را تشکيل مي دهد. پژوهش حاضر با روش تحليل محتوا، به بررسي جنبه هاي مختلف مضمون وحدت وجود در شعر عبدالغني نابلسي پرداخته است. برآيند پژوهش نشان مي دهد که وحدت وجود در شعر نابلسي داراي سه لايه اصلي است، تجلي ذات خداوندي در مظاهر هستي، يگانگي روح انسان با روح خداوندي و به تعبيري ديگر فناي في اله، و لايه سوم شامل استدلال ها و تمثيل هايي است که شاعر در دفاع از اين عقيده بيان نموده است.

انسان کامل ابن عربي که بعدها مورد توجه ملاصدرا نيز قرار گرفت، در سير صعودي به سوي حق تعالي راهي مي شود و مرحله انسان الحيوان را پشت سر گذاشته و با سير در خداوند، به مقام خلافت الهي دست مي يابد. برخي عرفا و متصوفه به همين سطح بسنده کردند ولي ابن عربي و ملاصدرا از اين فراتر رفته و سير نزولي و يا سير الي الخلق را مرحله اي از تعالي و کمال انسان مي دانند. اين مقاله که به صورت توصيفي- تحليلي نگارش شده، به واکاوي ديدگاه ابن عربي و ملاصدرا درباره يکي از مهم ترين نقش هاي دنيوي انسان کامل در قبال انسان هاي ديگر يعني نقش هدايتي و ارشادي مي پردازد. چنين انساني واسطه ميان حق تعالي و خلق بوده و تلاش مي کند انسان هاي ديگر را به مسير کمال هدايت نمايد. هر يک از ابن عربي و ملاصدرا با اشاره به مباني ديني، به اين مهم اشاره کرده و حتي ابن عربي که خود را مصداقي از ختم ولايت مي داند و هم چنين ملاصدرا، به اين مهم پرداخته و نسبت به کمال انسان ها و ارشاد آن ها بي تفاوت نبودند.