جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم در بحث خلافت الهی انسان کامل، جایگاه ویژه خلیفه الله در عالم هستی است. خلیفه الهی به عنوان واسطه ای بین حضرت حق و عالم مطرح است که فیض الهی را از مستخلف عنه (خداوند متعال) دریافت کرده و به مستخلف علیه (عالم) می رساند. بر این اساس از شئون اصلی خلیفه الله، وساطت او در رساندن فیض به عالم است. این بحث افزون بر اینکه در آموزه های دینی، به ویژه در روایات ائمه اطهار مطرح شده است، در متون عرفانی به عنوان یکی از مباحث کلیدی مورد دقت و بررسی قرار گرفته است.در این مقاله پس از بیان آیات و روایات مربوطه، به تحلیل و بررسی دیدگاه برگرفته از متون دینی می پردازیم؛ سپس با تبیین دیدگاه عرفان اسلامی در زمینه وساطت خلیفه الهی در رسیدن فیض به ماسوی الله، میزان مطابقت آن را با متون دینی بررسی می کنیم.

یکی از اصلی ترین ارکان و اصول ادیان توحیدی، اصل نبوت است که خود مبتنی بر وحی است. در اینکه حقیقت وحی چیست و تنزل و دریافت آن چگونه است، آیا از سنخ کشف و شهودهای عرفانی است که از طریق تهذیب نفس به دست می آید یا با آن متفاوت است؟ میان متفکران اسلامی و غیراسلامی دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است، که به دلیل اهمیت این موضوع و نیز طرح شبهات متعددی که گاه به عارفان هم نسبت داده می شود، در این نوشته می کوشیم تا با طرح دیدگاه یکی از برجسته ترین عارفان مسلمان، یعنی ابن عربی، به این مساله و پاسخ برخی شبهات مربوط به آن بپردازیم. بنابراین هدف این نوشته تبیین دیدگاه عرفان در زمینه حقیقت وحی، نزول و دریافت آن و پاسخ به برخی شبهات مربوط به آن است.آنچه از این تحقیق به دست می آید این است که وحی حقیقتی دور از دسترس عرفا و موهبتی الهی است که به هر یک از بندگانش که بخواهد عطا می کند؛ بنابراین هیچ کس از راه تهذیب نفس و مجاهدت و ریاضت نفسانی به آن دست نمی یابد. وحی حقیقتی است که از سوی خدای متعال نازل می شود و تنزیل آن جز به اراده او انجام نمی گیرد و فرشتگان وحی نیز جز با امر الهی بر هیچ کس فرود نمی آیند و نقش انبیا و قوای وجودی آنان در طی نزول وحی فقط اظهار و نمایاندن آن است و هیچ گونه فاعلیتی ندارند و حتی الفاظ وحی قرآنی نیز از جانب خداوند القا شده است. بنابراین نه ذهنیات پیامبر و نه فرهنگ زمانه ایشان در حقیقت وحی تاثیری نداشته است.

با راهیابی عرفان اسلامی به ادبیات فارسی، افزون بر بیان حالت های روحی عرفا، در تعلیم و پاکی روح سالک تاثیر شگرفی از خود برجای نهاد. این مقاله با نگاهی به سیر عرفان ادبی، در پی نشان دادن جایگاه مولوی در این عرصه است. از آغاز قرن چهارم، عرفان اسلامی رسما وارد فضای ادبیات فارسی گردید. در قرن ششم، سنایی با شعر زاهدانه و تعلیمی برای نخستین بار مباحث عرفانی را به طور جدی در مثنوی و قصیده هایش آشکار کرد. پس از وی عطار با شعرهای عاشقانه (عرفانی) خویش این سیر را تکمیل نمود و مولوی با تکیه بر این دو آن را به اوج رساند. با وجود دیگر آثار مولانا، دو اثر منظوم اوست که در فضای عرفان ادبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.بی شک اثر بزرگ و بی مانند مولانا «مثنوی» است که چکیده و حاصل جمیع تجربه های عرفانی مطرح شده در دنیای اسلام در عالم شعر به شمار می رود. این اثر منظوم به نوعی دائره المعارف افکار و عقاید مولانا نیز به حساب می آید.در «دیوان شمس» روح شادمانه ای موج می زند که کمتر در غزل های شاعران دیگر دیده می شود؛ حالتی پرهیجان و آکنده از شور و حرکت که در غالب این غزل ها است، ویژگی عمده غزل سرایی مولانا است. غزل های ساده و بی قید او حالتی صمیمانه دارند و همین باعث می شود که الفاظ و تعبیرات شعر او گه گاه کوبنده و سیل آسا گردد و طغیان واقعی روحی پرهیجان را نشان بدهد.

ملاصدرا در مساله اسما و صفات الهی با تکیه بر قواعدی همچون اصالت وجود و قاعده بسیط الحقیقه، اتصاف ذات خداوند به همه صفات کمالی را اثبات کرده و کثرت مفهومی اسما و صفات را همچون کثرت ماهیات، اعتباری و غیرمخل به وحدت و بساطت خدا می داند. عرفا نیز معتقد به عینیت ذات و صفات بوده و اسمای زائد بر ذات الهی را نفی می کنند. اما از سویی دیگر ظهور اسما و صفات را در مراتب تعینات حق تعالی و مادون مرتبه ذات می دانند؛ به گونه ای که مقام ذات از دیدگاه آنها غیرقابل شناخت و خالی از هر اسم و صفتی است. در نگاه نخست جمع بین عینیت ذات و صفات و نفی اسما و صفات از مقام ذات متناقض و غیرقابل جمع به نظر می رسد. در این مقاله سعی شده با جمع بین این دو سخن، تبیین صحیحی از دیدگاه عرفا درباره رابطه ذات و صفات ارائه گردد. پس از آن مقایسه ای بین دیدگاه حکمت متعالیه و عرفان در این مساله انجام شده است.

از مهم ترین و پیشینه دارترین مباحث علم عرفان، بحث از مراحل و منازل سلوک است. عارفان مسلمان از مراحل سلوک به مقامات، منازل، احوال، درجات، مواقف و... تعبیر نموده و برای تبیین هر یک از این مراحل اصطلاحی ایجاد کرده اند. در واقع، نخستین اصطلاحات عرفان اسلامی مربوط به بیان همین احوال و مقامات و دیگر مراحل سلوک است و گویا چنین بحثی پیشینه ای به بلندای خود عرفان دارد.عبارت های عارفان در بیان این مراحل همسان نیست. آنچه از ظاهر عبارت کتاب های عرفانی برمی آید این است که آنها، هم در شماره مقامات سلوک، و هم در ترتیب آن اختلاف دارند و حتی نه در سرآغاز منازل سلوک اجماعی هست و نه در سرانجام آن. در این مقاله سعی بر آن است که افزون بر بیان پیشینه بحث مقامات و تبیین معنای آن، گزارشی از نظریه های بزرگان عرفان در مورد تعداد، ترتیب، آغاز و انجام مقامات عرفانی ارائه گردیده و تا حد امکان علت اختلاف آنها در مقامات مورد بررسی قرار گیرد.

کتاب های درسی در هر شاخه علم-به ویژه در حوزه های علمیه-دارای اهمیت محوری اند. در عرفان نظری تاکنون سه اثر ممتاز تمهیدالقواعد، شرح فصوص الحکم و مصباح الانس مدار درس و بحث بوده است.به تازگی استاد فرزانه حجت الاسلام و المسلمین سید یدالله یزدان پناه حفظه الله اثری با عنوان «مبانی و اصول عرفان نظری» به مراکز علمی، پژوهشی و آموزشی ارائه کرده اند. نظر به جایگاه ویژه این اثر در دو حیطه آموزش و پژوهش عرفان نظری، در این مقاله برآنیم تا نگاهی به مزایا و احیانا کاستی های این اثر ارزشمند داشته باشیم.