جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بشر در طول تاریخ با انواع ادیان الهی و غیرالهی مواجه بوده است و امروزه با توجه به گستردگی ارتباطات، این تنوع ادیان، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نسبت به تکثر ادیان، رویکردهای متفاوتی وجود دارد که یکی از آن رویکردها، پلورالیسم یا کثرت­گرایی است. پژوهش حاضر، به بررسی و نقد پلورالیسم دینی از دیدگاه محمد شحرور می­پردازد؛ پلورالیسم دینی بدین معناست که ادیان بزرگ جهان، تشکیل دهندۀ برداشت­های متغیر و درک و دریافت­ها و واکنش­های گوناگون از حقیقت الوهی‌اند. با مراجعه به تالیفات شحرور، دیدگاه و ادلۀ او در بحث کثرت­گرایی دینی، تبیین شده و بر اساس مبانی اعتقادی اسلامی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. شحرور برای اثبات کثرت­گرایی دینی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده است که از جملۀ آنها استناد به آیات قرآن است. شحرور، اسلام را دینی فطری دانسته و همۀ انسان‌ها (اعم از پیروان حضرت محمد$ و غیر آنها) را مسلمان می‌داند. وی ارکانی را برای اسلام معرفی می‌کند که پایبندی به آنها، منجر به ورود به دایرۀ اسلام و برخورداری از حقوق اسلامی می‌شود؛ حال آنکه با تامل در آیات قرآن و مراجعه به تفسیر آنها، برداشت نادرست او از آیات روشن شده و بطلان دیدگاه او به اثبات می‌رسد.

امام حسین% اسطورۀ انسانیت است. شاعران در طول تاریخ، ابعاد وجودی آن حضرت را از منظر معرفت‌شناختی بررسی کرده‌اند و درضمن گفتمان‌های حماسی‌ - ‌رزمی، تراژیک و عرفانی از ایشان در جایگاه الگویی دینی ‌ـ ‌تاریخی و پرچم‌دار نهضتی بزرگ یاد کرده‌اند. مقالۀ حاضر با شیوه توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی براساس نظریۀ «استعارۀ مفهومی» نگاشته شده و شخصیت امام حسین% را در شعر معاصر عربی با ذکر نمونه‌‌های برجسته و با مطالعه موردی قصیدۀ «العوده الی کربلاء» اثر احمد دحبور، نیز اشعار سمبلیک ادونیس، «مرآه الشاهد»، «مرآه الرأس» و «مرآه لمسجد الحسین»، بررسی کرده است. هدف از این تحقیق بیان این نکته است که شاعران معاصر با کاربست تکنیک‌های استعاری زبان، شخصیت امام حسین% را از متن تاریخ و دین برانگیخته‌اند تا از یک منظر درسایۀ آن، به نکوهش قدرت‌های سرکوب‌گر و استبدادی حاکم بر جهان، خاصه جهان عرب بپردازند و از منظری دیگر، امام حسین% را به مثابۀ وجودی پویا و حاضر در پیوند با مسائل روز دنیا مطرح سازند. نتیجۀ حاصل از نگارش که از تناظرهای متقابل شخصیت امام حسین% و انسان معاصر حاصل شده، این است که تنها راه آدمی برای تغییر شرایط ناگوار حاکم بر جهان و تثبیت هویت خویش دربرابر انواع تهاجم حکومت‌های جبار، تأسی به شخصیت امام حسین% و قیام علیه باطل و شهادت در راه هدف است.

موضوع این مقاله تطبیق و مقایسۀ ارتباط میان دین و دولت از دیدگاه امام خمینی; و سید قطب است. هدف این مقاله، به دست آودن ریشه‌های اندیشه‌ای ‌امام‌خمینی و سیدقطب در پدید آمدن آرای عملی و انقلابی آن­ها درباره رابطه دین و دولت‌ و مؤلفه­های اصلی پیوند دهنده میان دین و دولت است. روش انجام تحقیق حاضر ترکیبی از روش­های تحلیل تاریخی و تحلیل مقایسه‌ای است. نتایج بیانگر این است که نوع گرایش ‌امام ‌خمینی و سیدقطب به رابطه دین و دولت یا اسلام و سیاست، اساسی برای مبارزه با طاغوت است. هم­چنین، علی رغم شباهت ظاهری آرای سیدقطب با ‌امام ‌خمینی، تأکیدهای ‌امام‌خمینی در تعریف مبارزه با طاغوت و آنچه مراد سیدقطب در موضوع جهاد و تشکیل حکومتی اسلامی بدون پدید آمدن دولت مردمی است، متفاوت است. تفاوت عمدۀ آن­ها در اهمیت و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی است. علاوه­ بر این، بر خلاف آرای ‌امام‌خمینی که جهاد را آخرین مراحل مبارزه با طاغوت می­داند، سید قطب بر ضرورت جهاد در جایگاه یک اصل اساسی برای پیوند بین دین و دولت تأکید دارد.

نوسلفیه یکی از جریانات کلامی دوران معاصر است که ضمن تحفظ بر اصول سلفی­گری، با نقد سلفیه، به دنبال جرح و تعدیل برخی از مبانی آن است. نوسلفی­ها با عبور از باورهای جزمی سلفی­گری و ارائه برداشت­های نو و متفاوت از جریان­های درون پارادایمیِ اسلامیِ اهل‌سنت، دیدگاه­های معتدل­تری از اسلام بنیادگرا را به نمایش گذاشتند. آنها در برابر سلفیان جدید (جهادی-تکفیری) درپی آنند تا با احیای توحید و از روش­های اعتدال­گرایانه­تری همچون دعوت و کادرسازی و تعلیم و تربیت جامعه، به حکومت اسلامی برسند. بر اساس دیدگاه افرادی چون مرحوم فیرحی، بابی سعید، سمیر امقر، کَری گِلین و ... از نوسلفیه به جریانی غیرعقلانی و متمایل به خشونت افراطی و نظامی­گری تعبیر می­شود؛ اما این پژوهش با تأکید بر نظرات مودودی و قرضاوی، داعیه­داران گفتمان نوسلفی، تلاش دارد تا نشان دهد بر خلاف تعبیرات رایج از نوسلفیه، این جریان از گفتمانی عقلانی­تر و اعتدالی­تر نسبت به دیگر جریانات سلفی برخوردار است. براین اساس باید به این پرسش اساسی پاسخ داد که چه شاخصه­هایی موجب تمایز جریان نوسلفیه از دیگر سلفیان معاصر می­شود؟ برای دست‌یابی به این مهم از روش تحلیلی-توصیفی متن‌محور بهره گرفته شده و گردآوری داده‌ها بر اساس شیوه کتابخانه­ای و از طریق فیش‌برداری از کتب مرجع و مقالات علمی-پژوهشی صورت گرفته است.

یکی از جریان‌ها مطرح در تاریخ اسلام، جریان ظاهرگرای تندرو بوده است. تئوریزه شدن این جریان در اندیشه ابن تیمیه با تأکید بر سلف صالح، سبب محور قرار گرفتن او در این جریان شده است. این جریان در دوران معاصر با سه رویکرد دیوبندی، وهابی و نوسلفی در جهان اسلام بازتولید شده است. دو رویکرد دیوبندی و وهابی به عنوان سلفیه سنتی نگاه احیاءگرانه و خلوص‌گرایانه به دین داشته، و خواهان اصلاح دیانت اسلامی و زدوده شدن بدعت‌ها از آنند. آنان نوعا نگاهی عقل­ستیز و نص­گرا به دین داشته و خواهان بازگشت به نصوص دینی و تفسیر آن بر اساس سنت­های صدر اسلامند؛ اما رویکرد نوسلفیه به دین متأثر از دنیای مدرن بوده و تحت تأثیر عقلانیت استشراقی، هدف اصلی آن رهایی تمدن اسلامی از انحطاط و ترقی به وسلیه اسلام واقعی است. آنان هم علت انحطاط تمدن اسلامی را خرافات دانسته و خواستار اصلاح دینی­اند؛ اما رویکردهای نص گرایانه و عقل ستیز جریان سلفی، از جهاتی با رویکردهای مدرن و روشنفکرانه جریانات نوسلفی هماهنگ شده و علی رغم بعضی اختلافات در بسیاری از زمینه­ها این دو جریان با هم همراه شده­اند. با توجه به گسترش ابعاد حضور اجتماعی سیاسی این جریان در جهان، در این نوشتار سعی شده است که اندیشه‌های اجتماعی سیاسی این دو جریان و بنیادهای آن با نگاه تطبیقی انتقادی مورد بررسی قرار گیرند.

یکی از مسائل مهم اعتقادی، گسترة علم پیامبران از جمله پیامبر اسلام (ص) است. محمد شحرور بر اساس مبانی فکریِ خویش دیدگاه­هایی بحث­برانگیز را در حوزه­های مختلف مطرح کرده است. پژوهش حاضر در گام نخست به شیوة توصیفی – تحلیلی مسئله گسترة علم پیامبر اسلام (ص) از دیدگاه شحرور را تبیین کرده است. بر اساس دیدگاه او پیامبر دارای سه مقام رجلیت، نبوت و رسالت است که در نخستین مقام، علمی فرابشری ندارد؛ اما در مقام نبوت دارای علم غیب محدود به خبرهای غیبیِ تکوینی و تاریخی است؛ خبرهای صدق و کذب پذیری که امکان شرح آنها توسط پیامبر برای معاصرانش وجود نداشته است و بر اساس قاعدة «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم در عصرهای بعد، تأویل می‌شود. گسترة علم پیامبر در مقام رسالت نیز محدود است. تنها وظیفة رسول ابلاغ بایدها و نبایدهایی است که با اختیار انسان اطاعت یا نافرمانی می‌شود و جز در موارد بسیار محدود، نسبت به شرح آنها وظیفه‌ای ندارد. رسالت پژوهش حاضر پس از تبیین دیدگاه مزبور، بررسی انتقادی آن است.

یکی از احکام پرچالش و در ارتباط با حقوق زنان، جواز تعدد زوجات یا مسئله چند همسری است. مهم­ترین دلیل مشروعیت این حکم آیه سوم سوره نساء است؛ بر خلاف رویکرد سنتی متقدمان و نیز برخی معاصران که با پیروی از تفسیر مشهور از نصوص به تفسیر آیه پرداخته­اند، مفسران نواندیش در برخورد با این آیات خصوصاً آیه تعدد زوجات، به ارائه رویکرد تاریخی روی آورده­اند. این دسته با توجه به جریانات تاریخ عصر نزول و با هدف ارائه الگویی برای اثبات برابری جنسیتی در عصر کنونی به تفسیر آیات از جمله آیه تعدد زوجات پرداخته­اند. لزوم پژوهش در خصوص آرا مذکور موجب شده دیدگاه محمد شحرور به عنوان یکی از مفسران نواندیش مورد بررسی قرار گیرد. وی در مواجهه با مدرنیته و احساس ضرورت در تغییر نگرش به مسائل زنان، بر مبنای اصولی چون تاریخ­مندی آیات، با نگاهی نو به تبیین این آیه پرداخته­ است؛ بر این اساس، آیه مذکور تأییدی برای تعدد زوجات نبوده؛ بلکه طبق بافت تاریخی آن، آیه تنها ناظر بر چگونگی رفتار با یتیمان در شرایط خاص نزول آیه است. امری که به دلیل نداشتن مصداق در زمان کنونی و نبود زنان دارای فرزندان یتیم، جواز چند همسری را ملغی می­کند. این نوشته با رویکردی توصیفی -تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای به بررسی این مسئله در اندیشه شحرور پرداخته و در صورت لزوم آن­را مورد نقد قرار داده است. به نظر می­رسد رویکرد حاضر ضمن زیر سؤال بردن مانایی احکام تشریعی به ویژه احکام مرتبط با زنان، تضییع و نادیده انگاشتن محتوای دین را سبب شده و ویژگی فرازمانی و فرامکانی قرآن را نقض کرده است.

مسئله سنت و مدرنیته یکی از مهمترین مباحث اندیشه­ای در دوران معاصر است، که از اواخر ­قرن 19 و اوایل قرن 20م. اندیشمندان و اصلاح­گرایان بسیاری را از گرایش­های مختلف در جهان­اسلام-عرب به خود مشغول کرده است و در قالب نگرش، موضوع و روش، تا به امروز ادامه دارد. از میان این­متفکران می­توان به عبدالله العروی و محمد عابد الجابری به عنوان دو متفکر حوزه غرب جهان اسلام اشاره کرد. آثار آنها در زمینه تجزیه، تحلیل و تبیین مسائل و رخدادهای جهان عرب به ویژه پس از شکست 1967م. جایگاه بسیار بالایی دارد؛ آنها توانستند طرح­واره­های مهمی را از واقعیت تاریخی، دلایل عقب­ماندگی­ها، موانع مدرنیزاسیون و چشم­انداز آینده جهان عرب ارائه دهند. عبدالله العروی و محمد عابد الجابری با تکیه بر رویکردها و مفاهیم مختلف، درصدد بنیان یک فرهنگ مدرن همراه با شناخت و درک عقلانی در جهان عرب، چارچوب­بندی و تعیین نقطه شروع و صحیح برای دستیابی به مدرنیته با توجه به مقتضیات زمان بودند. طرح­های عبدالله العروی و محمد عابد الجابری در امتداد یکدیگر است؛ العروی معتقد به گسست­پذیری از سنت و استراتژی نوگرایی از بیرون و عابد الجابری، گسست­ناپذیری از سنت و استراتژی نوسازی از درون را مطرح می­کند. همچنین العروی در سه گام سنت و مدرنیته را بررسی کرده است: نقد ایدئولوژی­های معاصر عرب، تاریخ­گرایی بمثابه راه حل و تلفیق رویکرد عینی­گرایی مارکسیستی و رویکرد لیبرالستی به منزله راه­حل بحران. محمد عابد الجابری نیز در خوانش سنت، یک روش سه بُعدی مبتنی بر سه مرحله را طرح کرده است: روش­ساختارگرایی، تحلیل­تاریخی و ساخت­گشایی گزاره­های ایدئولوژیکی از عناصر معرفتی. این مقاله با رویکردی تطبیقی-تحلیلی به بررسی مسئله سنت و مدرنیته در اندیشه عبدالله العروی و محمد عابد الجابری می­پردازد و به پرسش­های مختلفی پاسخ می­دهد؛ تعریف سنت و مدرنیته در منظومه فکری العروی و الجابری چیست؟ طرح­های فکری العروی و الجابری در تجزیه و تحلیل سنت و مدرنیته چیست؟

تأمل فلسفی در مفهوم «فرهنگ» همانا درک تعیّن‌یافتگیِ امر حادث در حوزه فعل انسان است؛ قلمرویی که محصول تعامل حیات ذهنی انسان و حیات عینیِ محیط بر وی است. در این نوشتار سعی بر آن است که با پژوهشی تطبیقی به نظرات و ایده‌های دو متفکر برجستۀ غربی و شرقی، گئورگ زیمل (۱۸۵۸-۱۹۱۸م) و علامه محمدحسین طباطبایی (1281-1360ش /1902-1981م) درباره فرهنگ و چگونگی شکل‌گیری آن در جوامع انسانی پرداخته شود؛ هریک از دو متفکر مذکور، در عین آن‌که جنبه‌ای از این پدیده را توصیف و واکاویده‌اند، عمق فلسفی و تحلیل دقیق این پدیده از سوی هر کدام از آنها دلیلی است که باعث می‌شود نتیجه کارشان با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد همان‌گونه که زیمل برای توجیه شرایط امکان فرهنگ از دوگانه فرم و محتوا استفاده کرده که از خلال آن، نیازهای حیاتی بشر محرّک انباشت فرم‌های فرهنگی می‌شود و در این منظر فرهنگ را محصول فعل انسان در پاسخ به نیازهای خود می‌داند، علامه طباطبایی نیز برای آن بخش از حیات انسان که تغییر و تحول از خصوصیات لاینفک آن است (با مسامحه) مفهوم اعتباریات را به کار برده و آن را محصول تعامل اقتضائات انسانی با محیط زندگی وی می‌داند که اثرات خارجی و واقعی برای زیست انسانی به همراه دارد؛ شرایطی که از خلال آن حیات اجتماعی و نهادهای اساسی تشکّل می‌یابد.

عدالت از مهمترین مسائل جوامع انسانی و علوم اجتماعی است که در انقلاب اسلامی نیز جایگاه ویژه­ای دارد. امروزه به واسطه واقعیت عینی جامعه و جهان، بررسی کم‌ و کیف عدالت‌پژوهی پس از انقلاب ضرورت مضاعف یافته است. محمدرضا حکیمی از معدود متفکران ایرانی است که به صورت متمرکز به پژوهش پیرامون عدالت اسلامی پرداخته است. هدف این مقاله، برداشتن گام اول ارائه نظریه عدالت حکیمی، یعنی استخراج مبانی و زمینه‌های آن بر اساس روش‌شناسی بنیادین حمید پارسانیا است. پژوهش در این چارچوب نظری، مستلزم استفاده از روش‌های کاربردی خاصی است. روش تحقیق کتابخانه‌ای جهت جمع‌آوری داده‌ها، و روش تحلیل محتوا جهت تحلیل داده‌ها، روش‌های مناسب این امرند. عدالت‌پژوهی حکیمی متأثر از روحیات شخصی، تجربه‌زیست فردی، مکاتب فکری، وضعیت اجتماعی و جریانات سیاسی زمانه خود بوده است. هر چند تعلق حکیمی به مکتب تفکیک در انتخاب موضوع، منبع، روش و دامنه نظریه‌پردازی او بی‌تأثیر نبوده؛ اما عدالت‌پژوهی وی بیشتر متأثر از مکاتب، متفکران و جریاناتی سیاسی‌اجتماعی مانند مارکسیسم اسلامی و غیراسلامی است که قائل به مرکزیت و اصالت اقتصاد در منظومه معرفتی دینی و شبکه مسائل جامعه بودند. مهمترین مبانی معرفتی نظریه عدالت حکیمی عبارتند از: «توحید منشأ عدالت»، «تفکیک منابع، معارف و روش‌های تحقیق»، «اجتهاد مجموعی واقع‌نگر»، «تساوی در آفرینش» و «مرکزیت اقتصاد در دین و جامعه».