جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابعاد اندیشه سیاسی علامه طباطبایی (ره) کدام است؟ این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی – تاریخی به این نتیجه رسیده است اندیشه سیاسی - اجتماعی علامه طباطبایی (ره) بر پایه زمینه‌های سیاسی – اجتماعی جهان اسلام و ایران شکل گرفته است. هم چنین اندیشه وی نظام به هم پیوسته‌ای مبتنی بر مبانی نظری خاصّی است که آن را از نظام‌های فکری (دینی و غیردینی) متمایز می‌سازد. افزون بر این، وی نظریه‌های بدیعی در حوزه سیاست مطرح کرده است؛ از جمله نظریه استخدام، اعتباریّات، فطری بودن حکومت و ولایت، و واقع‌گرایی سیاسی، هم چنین او تلاش مجدّانه‌ای نسبت به پیاده کردن دیدگاه‌های اجتماعی – سیاسی خود در جامعه ارائه کرده است.

دیدگاه‌ها متعدد و بعضاً متناقض از مفهوم و گستره تاریخی‌نگری در تفسیر متن وحیانی در اندیشه دانشمندان معاصر دین پژوه، لزوم گونه‌شناسی، تحلیل و تنقیح دیدگاه‌ها برای ارائه رویکردی اعتدالی و ضابطه‌مند را منجر شده است. سه رویکرد «تاریخی‌نگری به معنای تکوین متن وحیانی در بستر تاریخ»، «شکل‌گیری قرآن کریم تحت سیطره فرهنگ عربی» و «تاریخ‌مندی برگرفته از مبانی هرمنوتیک فلسفی» از مهمترین رویکردهای چالش برانگیز در میان معاصران است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده است که تاریخی‌نگری در صورتی مقبول است که صرفاً به مثابه رویکرد معرفتی، مبین قرائن تاریخی مقارن عصر نزول باشد و به هویت عینی اصل متن وحیانی خدشه‌ وارد نکند. همچنین نشان داده است که برخی گونه‌های فهم تاریخی متن همچون «تفسیر با ابزار هرمنوتیک فلسفی» و یا «تفسیر ادبی معاصر» در برخی تقاریر آن به خاطر وجود اشکالاتی باید تصحیح و تعدیل گردد. ازاین‌رو، قرآن کریم در عین ناظر بودن بر واقعیت‌های عینی زندگی مخاطبان عصر نزول، واجد هویتی ماورائی و معلول مشیت الهی است و نه معلول متغیرهای بشری تا با دگرگونی آنها تحول یابد.

بخشی از آیات قرآن ناظر به سنت های اجتماعی حاکم بر نظام خلقت است که مفسران قرآن کم و بیش به تفسیر این آیات پرداخته ­اند. از جمله این مفسران که به صورت نظام مند و تفصیلی و با نگاهی نو به تبیین سنت‌های حاکم بر جامعه در قرآن پرداخته محمد عبده و رشیدرضا در تفسیر المنار است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای درصدد است تا با مطالعه کامل تفسیر و استقرای تام موضوع به بررسی جایگاه و اهمیت سنت­های اجتماعی در قرآن از منظر این مفسران بپردازد. یافته ­ها نشان می­دهد که عبده و رشیدرضا اهمیت بسیار بالایی را برای سنت­های اجتماعی در قرآن قائلند، به گونه­ای که از نظر آنان برای سنن اجتماعی قرآن مانند دیگر علوم باید ضوابط و قواعدی تدوین شود، دیگر آنکه این آیات می ­تواند معیاری برای نقد و بررسی روایات، کشف ترتیب نزول آیات قرآن و تفسیر صحیح دیگر آیات قرآن استفاده شود. به علاوه؛ راه دستیابی به منابع سنت­های اجتماعی از مطالعه در قرآن، قصص قرآن، دانش تاریخ و مطالعه در زمین حاصل می ­شود.

سنت و نوع تلقی از آن، در دو سدۀ گذشته محور مناقشات فکری جهان اسلام بوده است. در این مقاله با تبیین بحران جهان اسلام در مواجهه با غرب، به دنبال معرفی رویکردهای مختلف و پاسخ آن‌ها به این بحران برآمده‌ایم. بر این اساس، رویکردهای مختلف را در نوع نگاهی که به سنت دارند در چهار جریان لیبرالی، مارکسیستی، احیاگرایانه و انتقادی طبقه‌بندی کرده‌ایم. در گام بعدی به‌ مسئلۀ اصلی این تحقیق که مقایسۀ دو متفکر از دو جریان فکری است پرداخته­ایم. سید قطب از جمله متفکرانی است که داعیۀ احیاگری و بازگشت به سنت را دارد. در نگاه او سنت به مثابه کلیتی است که در صدر اسلام عامل شکوفایی تمدن اسلامی بوده است و در حال حاضر خروج از بحران جهان اسلام را در بازگشت به آن می­داند. اما عابدالجابری از منظری متفاوت به سنت نگریسته است؛ وی سنت را مجموعه‌ای از نظام‌های معرفتی می‌داند که یک کل را تشکیل داده‌اند و مجموعه‌ای از عناصر عقلانی و غیرعقلانی در آن وجود دارد. بر این مبنا، او راه‌حل خروج از بحران را در گسست از عناصر غیرعقلانی سنت و احیای جنبه‌های عقلانی و اصیل آن می­داند که بتواند با مدرنیته و عقلانیت مدرن نسبت مستقیم پیدا کند.

نظریه تکوین عقل عربی به دلیل نگاه انتقادی آن، بارها از سوی پژوهشگران مختلف عربی و اسلامی و از زاویه‌های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی تلاش شده است به مفاهیم و اندیشه‌های غربیِ که در طراحی این نظریه به کارگرفته شده، پرداخته شود. این مفاهیم عبارتند از: تفکیک عقل به دو قسم «عقل برسازنده یا کنشگر»[1] و «عقل برساخته یا متعارف»[2] از آندره لالاند، انگاره مثلث گاسدورف که مبتنی است بر رابطه میان انسان، خدا و طبیعت، «ساختار ناخودآگاه» استروس، «ناخودآگاه معرفتی» پیاژه و «اپیستمه»، «تحلیل ساختاری» و «تحلیل تاریخی» فوکو. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم انسجام ساختاری نظریه، جابری مفاهیم فوق را از زمینه‌‌ی اصلی آن جدا و در زمینه کاملاً متفاوت به کارگرفته است. ضمن اینکه راهبرد روش‌شناختی نظریه به منظور ساختاری دیدن فرهنگ عربی نیز با اشکال مواجه است، زیرا با فرض اختلافاتی که جابری ترسیم می‌کند، امکان ساختاری دیدن آن به مثابه یک کل واحد منتفی می‌گردد.

پلورالیسم در لغت به معنای کثرت­گرایی است که در حوزه­های مختلف مطرح می‌شود. پژوهش حاضر به بررسی و نقد کثرت­گرایی اجتماعی از دید محمد شحرور می‌پردازد. پلورالیسم اجتماعی، عبارت است از پذیرش کثرت و تنوّع در حوزه نهادهای مدنی، احزاب، جمعیت‌ها و عقاید ناظر به مصالح اجتماعی. شحرور برای اثبات کثرت گرایی اجتماعی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده که مهم‌ترین آنها استناد به آیات قرآن و سیره نبوی است. در این تحقیق، سعی بر آن است که دیدگاه و ادله شحرور در مورد پلورالیسم اجتماعی، تبیین و مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا، نخست با مراجعه به تألیفات شحرور، مقصود او از جامعه پلورال، جامعه وحدت گرا و ویژگی‌های هر یک بیان شده است. سپس دلایلی که وی بر مدعیات خود اقامه کرده، ذکر و پس از آن، رویکرد کثرت گرایانه وی نقد و اشکالاتی بر آن وارد شده و در انتها، به بیان دیدگاه مختار در مورد پلورالیسم اجتماعی پرداخته شده است.

در منظر ملکیان جمع عقلانیت و معنویت راه رهایی است و گزاره­های دینی به جهت تعبدی بودنشان غیرعقلانی‌اند و انسان مدرن نیازمند معنویت توأم با عقلانیت است که به کاهش درد و آلام انسانی بینجامد. در مقابل، به عقیده شهید مطهری معنویت همان دین و حقیقت اسلام است و از لوازم فطرت بشر است که دین به تعالی‌رساننده این نیاز فطری است و تعبد محض و غیر عقلانی را از ساحت اسلام دور می‌داند. جوادی آملی شالوده طرح معنویت را بر اصل هماهنگی نظام تکوین و تشریع پی‌ریزی می‌کند که هر امر معنوی از پشتوانه تکوینی برخوردار است و تعالیم دینی از سنخ حقایق‌اند که به صورت اعتبار ظاهر شده و به شکل دین تجلی یافته‌اند. ما در این مقاله با مقایسه اندیشه‌های آنان به تحلیل و نقد نظریات ملکیان پرداخته‌ایم. ما حصل بحث آن است که ادله نظریه‌پرداز ناتمام بوده و از تحلیل منطقی متقن برخوردار نیست و به دیدگاه پراگماتیستی می‌انجامد.

مفهوم جهانی‌سازی از مفاهیم تازه‌ای است که در دهه‌های اخیر وارد ادبیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهان شده و تعاریف متعددی از آن ارائه شده است که گاه به زاویه‌ای خاص از جهانی‌سازی عنایت داشته و گاه نگاهی جامع بدان صورت پذیرفته است. جهانی‌سازی به دنبال یکسان‌سازی مردم جهان در اموری چون اقتصاد، فرهنگ و سیاست است تا منافع ویژۀ خود را از خلال آن استیفا نماید. طیب تیزینی جهانی‌سازی را نظامی اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‌داند که می‌خواهد انسان‌ها و طبیعت را ببلعد و به کالایی مصرفی در بازار جهانی تبدیل کند. وی نقش این نظام را که هم‌سو با اهداف صهیونیسم می­داند، در عصر ما بسیار پررنگ دانسته و بر مبنای اندیشه‌های مارکسیستی و اسلامی خود راه‌کارهایی چون لزوم مواجهۀ نقادانه با این پدیده، احیای هویت و فرهنگ عربی در پرتو نهضت روشنگرانۀ فکری عربی و بهره‌گیری از نخبگان به مثابه پشتیبان‌های فکری نهضت ارائه می‌نماید. نوشتار پیش‌رو که به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی دیدگاه تیزینی را مورد بررسی قرار داده است، انتقادهایی نظیر ناکارآمد بودن اندیشه‌های مارکسیستی در بستر جامعۀ اسلامی، آرمانی‌بودن نهضت روشنگرانۀ فکری عربی مورد نظر وی و نیز تأکید بیشتر این متفکر بر جهان عرب به جای جهان اسلام را بر دیدگاه‌ او وارد می‌داند.

یکی از سرفصل­های آسیب‌شناسی تمدن‌ها بررسی عوامل چالش زا و موانع پیش روی آن‌هاست. این بررسی، واکاوی مجموعه عواملی است که با اعوجاج در نهضت تمدنی و فرهنگ­شهری، آن را از مسیر اصلی و یا شتاب متناسب با دوره زمانی و تاریخی‌اش دور می سازد. مقاله حاضر در پی آن است تا با استخراج داده‌های مربوط به موانع تمدنی از آثار مالک بن‌نبی، متفکر الجزایری و اندیشه‌گر حوزه­ی تمدن، و تحلیل و سنجش آن‌ها، نمایی از چالش‌های پیش روی حرکت تمدنی ارائه کند که مالک موفق به شناسایی آن‌ها شد. در ادامه و پس از دسته‌بندی اطلاعات، تحلیل هر یک از عوامل و همچنین مواجهه با آنها بر مبنای اندیشه بن‌نبی خواهد آمد. در کنار این، نقدهایی نیز بر تلاش فکری او ارائه شده است. تحقیق کنونی از نوع کیفی، متکی بر روش تحلیلی- توصیفی با استفاده از متن‌کاوی تطبیقی و طبقه‌بندی اطلاعات است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که گستره‌ای از عوامل فرا تمدنی و ویژگیهای درون تمدنی، در دو بستر اصلی ذهن و روابط اجتماعی، بازیگران غالبی هستند که از حرکت و نهضت تمدنی جلوگیری می کنند.

نگرش انتقادی به تمدن غرب در اندیشۀ بسیاری از متفکران مسلمان بازتاب یافته و دیدگاه­های گوناگونی در این‌باره مطرح شده است. تحقیق حاضر درصدد است با روشی تحلیلی- انتقادی به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه ابوالحسن ندوی چرا و چگونه تمدن جدید غرب جهان را در بحران فرو برده است و راه برون رفت از این بحران چیست؟ حاصل این بررسی نشانگر آن است که ندوی تمدن غرب را تمدنی مادی و دین‌گریز می‌داند که با افراط در این دو ویژگی، نه تنها خود را در بحران قرار داده، بلکه جهان را در جاهلیتی نوین فروبرده است. از نظر وی، چنانکه در گذشته، اسلام، جهان را از جاهلیت نخستین رهایی بخشید؛ اکنون نیز برون‌رفت از بحران جاهلیت جدید، تنها با تغییر رهبری جهان و انتقال آن به دست اسلام و مسلمانان ممکن است. البته تحقق این رسالت، منوط به اعتقاد راسخ و اراده و تلاش جدی مسلمانان و وجود انسان کامل و احیاگری است که زمام این حرکت تاریخی را بر عهده گیرد. به رغم نقاط قوتی که دیدگاه ندوی دارد، نقدهایی نیز بدان وارد است، از جمله: تناقض در نوع نگرش به تمدن غرب و نوع مواجهه با آن، آرمانی و انتزاعی بودن برخی دیدگاه‌ها و دورشدن از مقام عینیت و واقعیت، تعصب و امید بیش از اندازه نسبت به اعراب در ایفای نقش تمدنی در آینده و عدم اهتمام لازم به حوزۀ عمل و سیاست.