جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"بنابرآنچه گفته شد،در جهت فهم مسئلۀ توحید افعالی از نگاه ملا صدرا،باید به عناصر و مؤلفه‌های دخیل در این مسئله مانند علیت و جایگا افعال اختیاری انسان در آن،فاعل حقیقی و انحصار آن در خدای متعال و صفاتی چون علم و قدرت و اراده،و رابطۀ آن با اختیار انسان،قاعدۀ مهم«بسیط الحقیقه»و چگونگی وحدت خالق و مخلوق و در نهایت وحدت نظام آفرینش و وحدت نظام آفرینش از طریق وحدت فعل،از نگاه صدر المتألهین توجه شود و بدون توجه به این امور توحید افعالی از نگاه ملا صدرا روشن نخواهد شد. چون خداوند در ذات خود تام و فوق تمام است،به ذات بسیط و حقۀ خود و بدون هرگونه مشیت و همت زائد و عارضی و با مشیت،علم،رضا و حکمتی که عین ذات اوست،فاعل ما یفعل و مفیض خیرات و نظام احسن و حکیمانه بوده و این به گفتۀ صدرا کامل‌ترین نوع قدرت است(صدر الدین شیرازی، همان:301/6). بنابراین،توحید افعالی را در نگاه ملا صدرا می‌توان این گونه بیان کرد که وجود منبسط به عنوان فیض اول،با تمام مراتب تشیکی‌اش،از مجردات ثابت گرفته تا مادیات،متغیر،از جنبۀ ظلی و انتسابش به حق تعالی امر واحد و دفعی است(کن)، در عین حال متکثر،دائمی و نامتناهی و تدریجی است(فیکون). در این صورت،پاسخ به سؤال توحید افعالی همان وست که حکما و از متکلمان متأخر امامیه بدان معتقدند که با تمسک به قاعدۀ علیت در فلسفه،فعل را هم به فاعل قریب و هم به خدای متعال منسوب می‌کنند که در عین حال از هردو صادر می‌شود،اما انتساب فعل را به فاعل قریب و بی‌واسطه یعنی انسان به صورت حقیقی و انتساب آن به فاعل با واسطه یعنی خدای متعال را به گونۀ مجازی می‌دانند.

انديشنمدان در ترسيم نظام سياسي و محتواي آن، همواره به سه مسئله مي‌پردازند: الف) توصيف ساختار موجود؛ ب) تحليل ساختار و انگاره‌هاي مطلوب؛ ج) شيوه گذار از وضعيت موجود به وضعيت مطلوب. اين نوشتار درپي آن است که به بررسي ساختار سياسي مطلوب و انگاره‌هاي آن از ديدگاه فلسفه سياسي استاد مطهري بپردازد. اساسي‌ترين عناصر محتوايي اين پژوهش عبارتند از: شرط علم، عدالت و مديريت براي رهبر؛ محوريت دغدغه دين براي حکومت؛ هدفمندي حاکميت؛ ظلم‌ستيزي؛ تأمين امنيت معنوي و مادي؛ مردم‌سالاري ديني؛ کارآمدي و زمينه‌سازي براي رشد و پيشرفت؛ و محوريت دين اسلام در سيستم قانون‌گذاري. پرهيز از شيوه‌هاي استبدادي، نفي اشراف‌سالاري، نفي موروثي کردن قدرت، ارج‌نهادن به آراي عمومي، بهره‌گيري از ديدگاه‌هاي مردم و حفظ کرامت انسان‌ها، مهم‌ترين مؤلفه‌ها در حوزه ساختار سياسي است. اين پژوهش با روش توصيفي، تحليلي و استنباطي تهيه و نگارش شده است.

انگاره‌هاي پديدآمده از فلسفه سياسي نقش مستقيمي در شيوه زندگي سياسي دارد. ازاين‌رو، اين مقاله مي‌کوشد با معرفي فلسفه سياسي از راه تأکيد بر ويژگي‌هاي آن، جهت‌گيري کلي فلسفه سياسي اسلامي را نسبت به برخي از مسائل اساسي سياست بيان کند. همچنين مي‌کوشد با تفکيک ميان گونه‌هاي مختلف فلسفه سياسي اسلامي، ظرفيت هريک از آنها را در ساخت نظم سياسي جامعه نشان دهد. فلسفه سياسي اسلامي به سلسله مباحث فلسفي ـ سياسي گفته مي‌شود که به‌گونه‌اي با اسلام مناسبت داشته باشد. ويژگي‌هاي عمومي فلسفه سياسي اسلامي عبارت است از: تأکيد بر مواردي مانند ارتباط هست‌ها و بايدها، مدني باطبع بودن انسان، دوساحتي بودن انسان، حقايق طبيعي و فراطبيعي، پيوند دين و سياست، و پيوند اخلاق و سياست. باوجوداين، فلسفه سياسي اسلامي در طول تاريخ گرايش‌هاي گوناگوني يافته است که هريک از آنها داراي ويژگي‌ها و ظرفيت‌هاي منحصربه‌فردي هستند. فلسفه سياسي مشاء، فلسفه سياسي اشراق، فلسفه سياسي متعاليه و فلسفه سياسي نوصدرايي گونه‌هاي شناخته شده فلسفه سياسي اسلامي به‌شمار مي‌آيند.

فضيلت را مي‌توان مهم‌ترين عنصر انساني به‌شمار آورد كه با بهزيستي اين‌جهاني و آن‌جهاني، مادي و معنوي، فردي و اجتماعي و... پيوند مستقيم و موثر برقرار مي‌كند. از نگاه فيلسوفان سياسي، فضيلت روح جهان اجتماعي است و بود و نبود آن در شکل‌دادن به ماهيت جوامع مدني،‌ ساختار اجتماعي آن و تعاملات ميان مردم بسيار اثرگذار است. ازاين‌رو، اين فيلسوفان بنيان جامعه مطلوب خويش را بر شالوده فضيلت گذاشته و هدف از ايجاد شهر، حكومت و نظامات آنها را، بنانهادن جامعه فضيلت‌مدار معرفي مي‌كنند. اين پژوهش درپي پاسخ به اين پرسش اساسي است كه ساخت‌يابي جامعه فضيلت‌مدار براساس چه سازوکار و فرايندي سامان مي‌يابد؟ نويسنده مي‌كوشد با روش توصيفي ـ تحليلي و با تجزيه‌وتحليل ديدگاه‌هاي فيلسوفان سياسي اسلامي، تصويري دقيق از فرايند مهندسي اجتماعي در بستر فلسفه سياسي اسلامي ارائه دهد.

نسبت دين و سياست همواره به‌عنوان چالشي نظري، ميان فلسفه سياسي اسلامي و فلسفه سياسي ليبراليسم مطرح بوده است. اگرچه انديشمندان سياسي بسياري از هردو جريان سياسي به پژوهش در اين مسئله پرداختند، ولي نوشتار پيش‌رو برآن است تا به بررسي تطبيقي اين موضوع با تمرکز بر آراي دو فيلسوف سياسي يعني آيت‌الله مصباح يزدي (نماينده گفتمان غالب اسلامي) و جان لاک (نماينده گفتمان غالب ليبرال دموکراسي) و با تکيه بر کارآمدترين مباني نظري اين‌دو فيلسوف، به نسبت‌يابي دين و سياست بپردازد. يافته تحقيق عبارت است از انطباق ديدگاه استاد مصباح يزدي بر پيوند تفکيک‌ناپذير دين و سياست (حکومت) و نيز تطبيق نظريه جان لاک بر مرتبه نخست سکولاريسم يعني لائيسم. درنگي دوباره در اين بحث تاريخي، با تمرکز بر دو انديشمند کليدي، مجال شناسايي برخي از ريشه‏هاى اساسي چالش موجود را براي ما فراهم خواهد کرد. به لحاظ کاربردي، ازيک‌سو تحقق عيني نظريه پيوند دين و سياست در قالب نظام جمهوري اسلامي ايران در سده کنوني و ازسوي‌ديگر آشفتگي تمدن ليبراليسم و آغاز روند گذار از سکولاريسم و ورود جوامع سياسي به عصر تجديد حيات جهاني دين در قلمرو اجتماعي و سياسي، اهميت پرداختن به اين موضوع را دوچندان مي‌سازد. اين بحث با رويکرد فلسفه سياسي و در قالب روش تحليلي ارائه شده است.

از جمله انديشمندان اسلامي که به اظهار نظر درباره جهاني‌شدن پرداخته، حضرت آيت‌الله خامنه‌اي است. اين مقاله در تلاش است تا ابعاد جهاني‌شدن را براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي بررسي کند. هرچند ايشان به‌صورت مستقيم دراين‌باره سخنان فراواني ندارند، اما براساس فلسفه سياسي ايشان مي‌توان جهاني‌شدن را از دو چشم‌انداز سلبي و ايجابي واکاوي کرد. راه‌کار رويارويي با جهاني‌شدن به شيوه غربي در حوزه سلبي، و ارائه راهبردهاي عملي گوناگون در حوزه ايجابي، از ويژگي‌هاي مهم ديدگاه آيت‌الله خامنه‌اي درباره جهاني‌شدن است. از نگاه سلبي، جهاني‌شدن درواقع همان پروژه جهاني‌سازي است که توسط قدرت‌هاي بزرگ راهبري مي‌شود و تهديد هويت، استقلال، و حاکميت ملي از مهم‌ترين پيامدهاي آن در سه حوزه فرهنگ، اقتصاد و سياست است و راه‌کار رويارويي با آن، تنها ايستادگي و استحکام ساخت دروني است. اما جهاني‌شدن از نگاه ايجابي، جداي از جهاني‌شدن به شيوه غربي آن است؛ زيرا اين معنا از جهاني‌شدن، بر پايه «فطرت» بوده و فاقد ماهيت استثمارگرانه است. جهاني‌شدن براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي، به‌سان جرياني است که با راهبردهاي خاص خود، بنا دارد تا الگوي انقلاب اسلامي را به جهان صادر کرده و تمدن نوين اسلامي را پايه‌ريزي کند. راهبردهاي «سبک زندگي اسلامي» در حوزه فرهنگ، «استحام ساخت دروني» با تأکيد بر حوزه اقتصاد، و «صدور انقلاب» با تأکيد بر حوزه سياست، براي تحقق تمدن نوين اسلامي براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي تجويز مي‌شوند.

وحدت‌گرايي و کثرت‌گرايي، دو جريان اصلي در انديشه سياسي است؛ تاآنجاکه مي‌توان همه آثار فيلسوفان سياسي از دوران کلاسيک تا معاصر را براساس آن تبيين و تفسير کرد. اين دو جريان فکري ـ سياسي، از گذشته تاکنون در ميان فيلسوفان سياسي، پيروان فراواني داشته‌اند. در ميان فيلسوفان کلاسيک، افلاطون به وحدت‌گرايي و ارسطو به کثرت‌گرايي باور داشت؛ ازاين‌رو، در فلسفه سياسي آنان کشمکشي درباره وحدت‌گرايي و کثرت‌گرايي درگرفت که آثار آن را مي‌توان در رويکرد فيلسوفان سياسي دوره‌هاي بعد نيز نگريست. کوتاه آنکه، ديدگاه وحدت‌گرايي، افزون‌بر يکساني در زندگي مدني، بر تمرکز قدرت سياسي نيز تأکيد دارد و دربرابر آن، ديدگاه کثرت‌گرايي، با دفاع از چندگانگي در حوزه سياست، تنوع منابع قدرت و توزيع آن در ميان گروه‌ها و جريان‌هاي گوناگون را اصل قرار مي‌دهد. بر همين اساس، اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي در پي تبيين ديدگاه وحدت‌گرايي فضيلت‌محور افلاطون و ديدگاه کثرت‌گرايي فضيلت‌محور ارسطو است. از رهگذر اين تبيين، نزاع و تفاوت دو ديدگاه روشن مي‌شود.

"به نظر می‌رسد حرف ایشان ناتمام است،زیرا از روایاتی که در ذیل این آیات وارد شده است چنین استفاده می‌شود که هیچ مانعی ندارد فرزندان خردسال نیز به احترام پدران،به بهشت بروند و در کنار آنها قرار بگیرند. از این دسته از روایات چنین استفاده می‌شود که سرانجام اطفال مؤمنان به پدران خود ملحق می‌شوند و تربیت آنان به دست حضرت ابراهیم خواهد بود. از این دسته از روایات چنین به دست می‌آید که تربیت اطفال مؤمنان شیعه به دست حضرت زهرا علیه السلام صورت می‌گیرد و پس از تربیت آنها به پدر و مادر و یا سایر بستگان خود تحویل می‌شوند تا به آنها ملحق گردند. نظریه سوم که بعض از محدثان شیعه به آن معتقدند این است که در روز قیامت خداوند اطفال کفار و مشرکان را مورد امتحان قرار می‌دهد و آنجا آتشی را معین می‌کند به آنان می‌گویند وارد آتش شوند. آن دسته دیگر از روایات که می‌گوید آنها عذاب نمی‌شوند،منظور آن است که آنها در آتش قرار دارند ولی آتش آنها را نمی‌سوزاند و این نسوزانیدن آتش دلیل آن است که حجت به آنان تمام بشود تا وقتی برآنان گفته می‌شود وارد آتش شوید،اگر وارد شوند خوف کنند و اگر وارد نشوند از امتحان الهی بیرون نیامده باشند.

بنابراین،همان طوروی که از علت سوزاندان آتش سؤال نمی‌شود،چون سوزاندن صفت ذاتی آتش است،همین طور اعتبار این ارزش علمی برای عقل اجتماعی از اوصاف ذاتی آن بوده و قابل انفکاک از آن نخواهد بود البته اگر این مدرک عقلی به درجۀ یقین نرسد،در محدودۀ ظن باقی می‌ماند،که خدای متعالی درباره آن فرموده است:ن‍ و بیشتر آنها جز از گمان پیروی نمی‌کنند با آنکه گمان هرگز انسان را از حق بی‌نیاز نمی‌سازد. دوم:دین-بنابر آنچه گذشت-یک پدیدۀ اجتماعی است که عقل جمعی با قدرت غالب خود به افراد در بعضی از موقعیتها و مراحل تحمیل می‌کند،بدون اینکه برای آنها آزادی انتخاب وجود داشته باشد،و این بدین معناست که اگر در بعضی از زمانها آنها را وادار کند که مطلقا دینی نداشته باشند،آنها غیر متدین می‌شوند و چاره‌ای جز اطاعت نخواهند داشت. با قطع نظر از ارتباط دین به وحی و دریافت دین از طریق وحی که همۀ ادیان آسمانی برنقل آن اتفاق‌نظر دارند،اگر در بررسیهای تاریخی مبتنی برعلم باستان‌شناسی به انسان اولیه مراجعه کنیم،بذر دین و ارتباط با ماوراء الطبیعه را حاکم می‌بینیم،با اینکه عقل جمعی هنوز شکل نگرفته بود؛چون برای هرآشنای به علم جامعه‌شناسی روشن است که عقل جمعی امری متأخر از اجتماع بود و این جامعۀ متقدم،بذرهای آگاهی دینی در آن وجود داشت. 4. خاتمه بعد از این مرور مختصر برتعریف و ارزش علمی آنچه عقل اجتماعی و جمعی نامیده می‌شود،و همچنین اشارۀ مختصر به سوء استفاده از پدیدۀ عقل جمعی،زمان آن فرارسیده که مطالبی را دربارۀ این دو اصطلاح ذکر کنیم که بعضی از آنها خلاص مطالب گذشته و برخی دیگر مطالب جدیدی است.