جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه‌هاي سياسي متأثر از اديان توحيدي، اتحاد غير از جنبه اجتماعي ـ سياسي، از صبغه ديني نيز برخوردار است. واکاوي امکان اتحاد جامعه در فلسفه سياسي اسلامي و دلايل آن، مسئله پژوهش پيش‌روست. هدف اين پژوهش نيز اثبات امکان اتحاد در جامعه اسلامي از ديدگاه فلسفه سياسي اسلامي است. خاستگاه اتحاد در انديشه سياسي اسلام، توحيد است. ازاين‌رو، يکتاپرستان از اتحادي حقيقي برخوردارند. از ويژگي‌هاي مسئله اتحاد در فلسفه سياسي اسلامي، اولويت داشتن محبت در ميان عوامل ايجاد اتحاد، حتي بر عدالت است. امکان نظري و عملي اتحاد در فلسفه سياسي اسلامي مورد اتفاق انديشمندان است. بحث از آثار اتحاد و موانع آن در منابع فلسفه سياسي اسلامي از دلايل امکان وقوعي اتحاد از نگاه حکيمان مسلمان است. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته است.

پژوهش پيش‌رو مي‌کوشد با روش توصيفي و تحليلي، جلوه‌هاي گوناگون مشارکت سياسي در حکومت اسلامي را نمايان ساخته و تحقق آن در مصاديق اين شيوه از حکومت را بررسي کند. براساس يافته‌هاي اين پژوهش، در حکومت اسلامي جلوه‌هاي گوناگوني از مشارکت سياسي، شامل زمينه‌سازي براي تشکيل حکومت، حراست از حکومت، دخالت در تصميم‌گيري‌ها، اطاعت از حاکم، نظارت بر حاکم، ارشاد حاکم و سرانجام، بازخواست حاکم تحقق مي‌پذيرد. توجه به جلوه‌هاي پيش‌گفته که برخاسته از زمينه‌هاي مشارکت سياسي در دو حوزۀ باورها و بايدهاي ديني است، اين ادعا را آسان مي‌سازد که برخلاف پندار سکولاريسم، راه مشاركت سياسي در حکومت اسلامي مسدود نبوده و مرجوح بودن نظرات شهروندان نسبت به فرامين الهي، به‌معناي ناديده گرفتن جايگاه و نقش آنها در اداره جامعه نيست؛ نه‌تنها ابتناي حکومت بر دين واحد و مشخص اسلام، با اساس مشاركت سياسي ناسازگار نيست، بلکه مشاركت شهروندان در سياست از اركان مهم و اساسي حكومت ديني است.

تحول در گفتمان‌ها و فراروايت‌ها، موجب دگرگوني در كميت و كيفيت منابع قدرت نرم شده و از اين نگاه، وزن منابع قدرت در جهان‌بيني‌ها و مكاتب مختلف با يكديگر متفاوت است. جهان‌بيني الهي و تبلور مكتبي آن در قالب دين اسلام، مجموعه‌اي از ارزش‌ها و باورهاي بنيادين را در ضمن انقلاب اسلامي به پيشگاه جهانيان ارائه مي‌كند كه مجموعه منابع جذابيت‌آفرين نظام اسلامي را از حيث گوناگوني و پراكندگي و عمق و ديرپايي با منابع قدرت نرم در مكاتب مادي متمايز مي‌سازد. ازاين‌رو، اين پژوهش با هدف واكاوي فرايند توليد قدرت نرم براي انقلاب اسلامي توسط منابع ماهوي و ساختاري نظام اسلامي، مانند مشروعيت الهي و حاكميت ولي‌فقيه، مي‌كوشد با روش توصيفي- تحليلي، كاربست اين عنصر در مدار قدرت‌آفريني را مورد تجزيه و تحليل قرار داده و از اين رهگذر، بستر مناسبي را براي درك دقيق تمايزات رهيافت سكولاريستي و الهي به موضوع قدرت نرم فراهم آورد.

در اين مقاله، ديدگاه علامه شهيد مرتضي مطهري درباره مخالفان فلسفه در فرهنگ اسلامي تبيين شده است. ايشان در مجموع، پنج گروه را جزو مخالفان فلسفه برمي‌شمرد: معتزله، اهل‌حديث، اشاعره، جريان تلفيقي (تلفيقي از اهل‌حديث و فلسفه حسّي) و عارفان مسلمان. از اين ميان، معتزله، به روش تفکر فلسفي بيش از ديگران نزديک بودند، ولي با وجود اين، روش آنان نيز روش جدلي بود نه برهاني. افزون‌براين، معتزليان برخي از آراي فلسفي را نيز قبول نداشتند. اهل‌حديث، ضمن پرهيز از هرگونه استدلال در زمينه باورهاي ديني، بر لزوم تمسک به ظواهر متون ديني تأکيد مي‌کردند. اشاعره، عقل و برهان عقلي را نه به‌صورت مستقل، بلکه به‌عنوان تابع ظواهر ديني مي‌پذيرفتند. جريان تلفيقي، باوجود برخورداري از ظاهرگرايي اهل‌حديث، از فلسفه حسّي نيز متأثر بودند. و سرانجام عارفان مسلمان، مخالفت‌شان از باب انکار ارزش براهين عقلي نبوده است، بلکه در مقايسه برهان عقلي با شهود قلبي، دست برتر را از آنِ شهود دانسته و پاي استدلاليان را چوبين مي‌شمردند. اين نوشتار درپي بيان ديدگاه استاد شهيد درباره هريک از اين گروه‌ها و پاسخ ايشان به ادله آنهاست.

ديدگاه راسل درباره وجود خداوند، «لاادري‌گري» يا به عبارتي، خداناباوري سلبي است. او از سويي، به وجود هيچ‌گونه خدايي باور ندارد و از سوي ديگر نيز آن را انکار نمي‌کند. پژوهش پيش‌رو درپي نقد دلايل راسل بر بي‌اعتبار کردن براهين اثبات خداوند است. و در روشي توصيفي- تحليلي با مراجعه به کتاب‌ها و مقالات دست اول راسل، ايرادات وي را به چالش کشيده است. نگارنده برآن است که راسل در تضعيف براهين اثبات خداوند، تنها به معلومات عمومي بسنده کرده است و مسئله خدا را منحصر به باورها و ايده‌هاي موهوم دانسته و سپس درپي تحليل، نقد و رد آنها گام برداشته است. در اين نوشتار با بررسي و نقد دلايل راسل، سستي و بي‌اعتباري منطقي آنها نمايان مي‌شود

در مقالۀ پيش‌رو، کوشيده‌ايم تا مقايسه‌اي ميان ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و ملاصدرا درباره ادراک‌هاي باطني انجام دهيم. ازآنجاکه ابن‌سينا نفس نباتي و حيواني را جسماني مي‌دانسته، قواي ادراکي باطني را نيز جسماني و منطبع در ماده (بدن) به‌شمار آورده و براي هرکدام در مغز محلي معين کرده است؛ درحالي‌که ملاصدرا نفس نباتي و حيواني را غيرجسماني مي‌داند و بر تجرد نفس حيواني برهان اقامه مي‌کند. ملاصدرا قواي ادراکي باطني را نيز مجرد از ماده مي‌داند و محل‌هايي را که براي هرکدام در مغز مشخص شده است، صرفاً مظاهر آن قوا و محل حصول استعداد آنها در نظر مي‌گيرد. البته در ارائه تعريف، کارکردها و اثبات قواي ادراکي باطني ميان اين ‏دو فيلسوف شباهت بسياري به چشم مي‌خورد. سرانجام، ديدگاه ملاصدرا درباره ادراک‌هاي باطني به‌عنوان نظر جامع که هم جنبه‏هاي مادي ادراک را به رسميت مي‌شناسد و هم وجه غيرمادي بودن آن را دربر مي‌گيرد، معرفي مي‌شود.

از پيشينيان نقل شده است که دربرابر هريک از انواع موجود در عالم ماده، فرد مجرد عقلاني در عالم مجردات موجود است که مدبّر موجودات مادي است. انواع ماديه براي اتصال به رب النوع (عقل عرضي) خود پيوسته در حرکت هستند و غايت وجودي آنها رسيدن به موطن اصلي و پيوند به اصل خود است. بسياري از فيلسوفان، اتصال به عوالم غيبي را اوج تکامل ماديات مي‌دانند؛ اما قائلان به ارباب انواع، دربرابر هر نوع مادي، به يک فرد مجرد عقلاني قائل هستند؛ به‌گونه‌اي که اين فرد مجرد با آن افراد مادي، از نظر طبيعت و نوع يکسان‌اند. البته شماري از فيلسوفان، مخالف اين باورند و به عقول عرضيه باور ندارند و زنجيره عقول را طولي مي‌دانند. آنها اوج تکامل ماديات را اتصال به عقل عاشر (عقل دهم) مي‌دانند. قائلان به ارباب انواع، کثرات نوعي را مستقيماً مستند به عقول عرضي مي‌دانند و منکران عقول عرضيه، کثرات نوعي را مستند به جهات متکثره در عقل عاشر دانسته‌اند. در مقاله پيش‌رو، به بررسي ديدگاه حکيم سبزواري که از موافقان وجود عقول عرضيه است و علامه طباطبايي که از منکران آن است، پرداخته‌ايم.

از موضوعات مهم در اديان خدامحور، ايمان به خداوند است. اين موضوع داراي ابعاد گوناگوني همچون چيستي ايمان، مراتب ايمان و اسباب ايمان است. همچنين اين مقوله با رويکردهاي مختلفي همچون رويکرد فلسفي، عرفاني، کلامي و وحياني قابل بررسي است. يکي از شاخه‌هاي اين موضوع، آثار درجات مختلف ايمان به خداست. پژوهش پيش‌رو، با رويکرد قرآني و روايي، ابعاد و آثار سه‌گانة بينشي، گرايشي و کنشيِ ايمان را بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده است که ايمان به خداوند، باعث عمق‌بخشي بينش و معرفت مؤمن نسبت به حقايق عالم خواهد شد؛ يعني مؤمن درک خواهد کرد که او و همة عالم، عين تعلق و وابستگي به خداوند است. افزون‌براين، ايمان باعث شکوفايي و برآوردن گرايش‌ها و اميال اصيل انسان شده، کنش‌ها و خلقيات مؤمن را متحول مي‌کند؛ يعني سبب بروز ملکات و فضايل اخلاقي در مؤمن خواهد شد تا جايي‌که خليفگي خداوند در او تجلي مي‌يابد. هدف اين نوشتار، واکاوي موشکافانه درباره موضوعات مربوط به ايمان است.

چگونگي رابطۀ ميان کمال و دين، از جمله پرسش‌هاي مهم پيش‌ روي متفکران است که پاسخ به آن، تأثير مستقيمي بر نوع زندگي انسان‌ها دارد. پژوهش حاضر درپي آن است تا به اثبات وابستگي کمال انسان به دين از ديدگاه علامه طباطبايي (با تأکيد بر کتاب شريف تفسير الميزان) بپردازد. روش نگارنده در اين پژوهش، از نوع پژوهش‌هاي نظري و به‌صورت تحليلي ـ انتقادي است. از يافته‌هاي آن، مي‌توان به اين مطلب اشاره کرد که فلسفه و هدف دين، نشان دادن راه تکامل انسان و ايجاد زمينه براى تحقق اين هدف اساسي آفرينش است. خداوند به مقتضاي لطف و حکمت خود، از طريق وحى، آموزه‌هاي خود را در قالب كتاب و شريعت، و هماهنگ با عقل، فطرت و واقعيت‌هاي وجود انسان، در راستاى اين هدف بزرگ و مقدس در اختيار بشر قرار داده است.

برخي از شارحان متأخر حکمت متعاليه، به‌تازگي مباحثي را درباره نفي خلود عذاب براساس نفي تشکيک در ماهيت مطرح کرده‌اند. هدف مقاله پيش رو، بررسي فلسفي اين ادعاست که با روش توصيفي ـ تحليلي و با نگاه مسئله‌محور، نخست به تحليل مفهومي و دلايل مسئله تشکيک در ماهيت که مبناي بحث است، خواهد پرداخت و پس از دستيابي به نتيجه، امکان همبستگي ميان مسئله تشکيک در ماهيت و خلود عذاب مورد بررسي و تبيين قرار خواهد گرفت. همچنين پرسش‌هاي ديگري که از نظر عقلي ممکن است به آموزه کلامي «خلود عذاب» خدشه وارد کند، طرح و به آنها پاسخ درخور داده خواهد شد.