جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «توضیح و تکمیل و تحقیق شرح باب حادی عشر» تالیف سید حسن مصطفوی، ترجمه ای است از یکی از مهم ترین کتب کلامی شیعه که توسط علامه حلی، متکلم و فقیه معروف قرن 8-7 قمری به نگارش در آمده است. در این کتاب که سعی شده است تا موضوعات کلامی با زبانی موجز ارائه شود در برگیرنده مباحثی پیرامون اصول دین و اعتقادات شیعی می باشد که در ابواب مختلف آن به اثبات وجود خدا، توضیح صفات الهی، عدل الهی، نبوت عامه و خاصه، امامت ائمه اثنی عشری و موضوع معاد پرداخته شده است. باب حادی عَشْر، کتاب کلامی معروف شیعی، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلی (متوفی ۷۲۶) نوشته است. علامه حلّی در باب یازدهم، از اصول دین آنچه را به اجماع علما بر هر مسلمانی واجب است چنین بر می شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است، و شناخت نبوت و امامت و معاد. وی این باب را در هفت فصل قرار داده است: فصل اول در اثبات واجب الوجود. فصل دوم در صفات ثبوتیه او که عبارت است از قدرت و اختیار، علم، حیات، اراده و کراهت، ادراک، قدیم و ازلی و باقی و ابدی بودن او، تکلم، صدق. فصل سوم در صفات سلبیه او که عبارت است از مرکب نبودن، جسم و عرض و جوهر نبودن، لذت و الم نداشتن، متحد به چیزی نشدن، محل حوادث نبودن، رؤیت بصری نداشتن، شریک نداشتن، از معانی و احوال به دور بودن. فصل چهارم در عدل که اختیار بشر و استحاله قبح بر خداوند و لطف او را به اثبات می رساند. فصل پنجم در نبوت که پس از تعریف واژه «نبی» به اثبات نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و وجوب عصمت او و این که او فاضل ترین مردمان بوده و از دنائت پدران و ناپاکی مادران و رذائل خُلقی و عیوب خَلقی بر کنار است می پردازد. فصل ششم در امامت، که آن را عقلاً واجب می داند و بیان می کند که امام باید معصوم و منصوصٌ علیه و فاضل ترین مردمان باشد. فصل هفتم در معاد که آن را از طریق عقلی ثابت می کند و سپس آیاتی را که بر آن دلالت دارد شرح می دهد؛ در این فصل مسئله ثواب و عقاب و توبه و امر به معروف و نهی ازمنکر بیان شده است.

إسْتِقْصاءُ النّظَر فِی القَضاءِ و القَدَر کتابی کلامی و به زبان عربی در باب قضا و قدر از مسائل مهم علم کلام، تألیف علامه حلی عالم مشهور شیعه در قرن هشتم هجری. نویسنده در این اثر به تبیین دیدگاه‌های امامیه، معتزله و اشاعره پرداخته است.

«نهاية الوصول الى علم الاصول»، به زبان عربى، اثر علامه حلى است. علامه حلّى، در هر مقصدى از اين كتاب، به بيان ماهيّت و تعريف موضوع بحث مى‌ پردازد تا محلّ بحث منقّح شود و احكام و مسائل آن را مورد بررسى قرار مى‌ دهد و اقوالِ گوناگون در مورد آن را با ذكر ادلّه هر كدام، بيان كرده و در صورت لزوم به ردّ آنها مى‌ پردازد و در آخر قول مختار را با ذكر براهين قاطع، بيان مى‌ كند. كتاب، با خطبه و بيان نياز انسان به تكاليف و احكام الهى و جايگاه اصول فقه در آن و بيان سبب تأليف كتاب و معرفى آن شروع مى‌ شود. برخي موضوعاتي كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است عبارتند از : ضرورت تعريف و موضوع علم اصول، مباحث مربوط به لغات، كيفيّت استدلال به خطاب الله تعالى، امر و نهى، عموم و خصوص، صفات و افعال، اجماع ، خبر (سنّت)، استدلال، قياس، اجتهاد و تقليد و تعادل و تراجيح.

«نهاية الوصول الى علم الاصول»، به زبان عربى، اثر علامه حلى است. علامه حلّى، در هر مقصدى از اين كتاب، به بيان ماهيّت و تعريف موضوع بحث مى‌ پردازد تا محلّ بحث منقّح شود و احكام و مسائل آن را مورد بررسى قرار مى‌ دهد و اقوالِ گوناگون در مورد آن را با ذكر ادلّه هر كدام، بيان كرده و در صورت لزوم به ردّ آنها مى‌ پردازد و در آخر قول مختار را با ذكر براهين قاطع، بيان مى‌ كند. كتاب، با خطبه و بيان نياز انسان به تكاليف و احكام الهى و جايگاه اصول فقه در آن و بيان سبب تأليف كتاب و معرفى آن شروع مى‌ شود. برخي موضوعاتي كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است عبارتند از : ضرورت تعريف و موضوع علم اصول، مباحث مربوط به لغات، كيفيّت استدلال به خطاب الله تعالى، امر و نهى، عموم و خصوص، صفات و افعال، اجماع ، خبر (سنّت)، استدلال، قياس، اجتهاد و تقليد و تعادل و تراجيح.

«نهاية الوصول الى علم الاصول»، به زبان عربى، اثر علامه حلى است. علامه حلّى، در هر مقصدى از اين كتاب، به بيان ماهيّت و تعريف موضوع بحث مى‌ پردازد تا محلّ بحث منقّح شود و احكام و مسائل آن را مورد بررسى قرار مى‌ دهد و اقوالِ گوناگون در مورد آن را با ذكر ادلّه هر كدام، بيان كرده و در صورت لزوم به ردّ آنها مى‌ پردازد و در آخر قول مختار را با ذكر براهين قاطع، بيان مى‌ كند. كتاب، با خطبه و بيان نياز انسان به تكاليف و احكام الهى و جايگاه اصول فقه در آن و بيان سبب تأليف كتاب و معرفى آن شروع مى‌ شود. برخي موضوعاتي كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است عبارتند از : ضرورت تعريف و موضوع علم اصول، مباحث مربوط به لغات، كيفيّت استدلال به خطاب الله تعالى، امر و نهى، عموم و خصوص، صفات و افعال، اجماع ، خبر (سنّت)، استدلال، قياس، اجتهاد و تقليد و تعادل و تراجيح.

«نهاية الوصول الى علم الاصول»، به زبان عربى، اثر علامه حلى است. علامه حلّى، در هر مقصدى از اين كتاب، به بيان ماهيّت و تعريف موضوع بحث مى‌ پردازد تا محلّ بحث منقّح شود و احكام و مسائل آن را مورد بررسى قرار مى‌ دهد و اقوالِ گوناگون در مورد آن را با ذكر ادلّه هر كدام، بيان كرده و در صورت لزوم به ردّ آنها مى‌ پردازد و در آخر قول مختار را با ذكر براهين قاطع، بيان مى‌ كند. كتاب، با خطبه و بيان نياز انسان به تكاليف و احكام الهى و جايگاه اصول فقه در آن و بيان سبب تأليف كتاب و معرفى آن شروع مى‌ شود. برخي موضوعاتي كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است عبارتند از : ضرورت تعريف و موضوع علم اصول، مباحث مربوط به لغات، كيفيّت استدلال به خطاب الله تعالى، امر و نهى، عموم و خصوص، صفات و افعال، اجماع ، خبر (سنّت)، استدلال، قياس، اجتهاد و تقليد و تعادل و تراجيح.

«نهاية الوصول الى علم الاصول»، به زبان عربى، اثر علامه حلى است. علامه حلّى، در هر مقصدى از اين كتاب، به بيان ماهيّت و تعريف موضوع بحث مى‌ پردازد تا محلّ بحث منقّح شود و احكام و مسائل آن را مورد بررسى قرار مى‌ دهد و اقوالِ گوناگون در مورد آن را با ذكر ادلّه هر كدام، بيان كرده و در صورت لزوم به ردّ آنها مى‌ پردازد و در آخر قول مختار را با ذكر براهين قاطع، بيان مى‌ كند. كتاب، با خطبه و بيان نياز انسان به تكاليف و احكام الهى و جايگاه اصول فقه در آن و بيان سبب تأليف كتاب و معرفى آن شروع مى‌ شود. برخي موضوعاتي كه در اين كتاب به آن پرداخته شده است عبارتند از : ضرورت تعريف و موضوع علم اصول، مباحث مربوط به لغات، كيفيّت استدلال به خطاب الله تعالى، امر و نهى، عموم و خصوص، صفات و افعال، اجماع ، خبر (سنّت)، استدلال، قياس، اجتهاد و تقليد و تعادل و تراجيح.

أنوار الملكوت في شرح الياقوت، تألیف علامه حلى، شرحى است به صورت قال اقول بر کتاب الياقوت ابن نوبخت. کتاب الياقوت از قديمى‌ترين و مشهورترين كتب كلامى شيعه به حساب مى‌آيد. مؤلف(علامه حلى) متن کتاب را چنين معرفى مى‌كند «و قد صنف شيخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابواسحق ابراهیم بن نوبخت قدس‌الله‌روحه‌الزكيه و نفسه العليه مختصرا سماه الياقوت قد احتوى من المسائل على اشرفها و اعلاها و من المباحث على اجلها و اسناها الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم في غاية الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار». شرح علامه حلى مهمترين و مشهورترين شرح کتاب الياقوت محسوب مى‌شود، چنانكه خود کتاب نيز با شرح علامه حلى معروف شده است. مؤلف با این شرح اصل کتاب را احياء كرده است و اگر این شرح نبود، امروز اثرى از الياقوت نبود. چنانكه نه ابن نديم در فهرستش و نه شيخ طوسى نامى از الياقوت نمى‌آورند. با این كه هر دو اين‌ها متأخر از زمان مؤلف مى‌باشند و درصدد بيان كتب بودند. ساختار مؤلف مجموع مطالب را در 15 مقصد بيان مى‌كند كه 4 مقصد آن به امور عامه اختصاص دارد و 11 مقصد مربوط به الهيات مى‌شود. گزارش محتوا بخشهای کتاب عبارتند از: المقصد الاول في النظر و ما يتصل به[۱]: مؤلف طى 13 مسأله مباحث مربوط به نظر، دليل و علم را مورد بحث قرار مى‌دهد. المقصد الثانى في تعريف الجوهر و العرض و الجسم[۲]: مؤلف در این مقصد جوهر، عرض، جسم حركة و سكون را تعريف كرده و جواز خلاء را اثبات مى‌كند. این مقصد شامل 10 مسأله مى‌باشد. المقصد الثالث في احكام الجواهر و الاعراض[۳]: مؤلف طى 4 مسأله مباحثى؛ همچون حدوث اجسام، ابطال تسلسل و حدوث عالم را در ذيل این مقصد بيان مى‌كند. المقصد الرابع في الموجودات[۴]: در این مقصد مباحثى كه مربوط به موجودات است، بيان مى‌شود. مؤلف طى 7 مسأله مباحث وجود و ماهيت، اقسام موجودات، خواص واجب لذاته و خواص ممكن لذاته را بيان مى‌كند. المقصد الخامس في اثبات الصانع و توحيده و احكام صفاته[۵]: مؤلف در این مقصد ابتدا وجود خداوند را و سپس صفات ثبوتيۀ بارى تعالى را اثبات مى‌كند. بعد از آن بحث مى‌كند از صفات سلبيه خداوند عز و جل كه مجموعا 19 مسأله مى‌باشد كه بعضى از مسائل به مباحثى تقسيم مى‌شود. المقصد السادس في استناد صفاته الى وجوبه تعالى[۶]: مؤلف در این مقصد ابتداء اثبات مى‌كند وجوب خداوند را و بعضى از صفات سلبيه را ارجاع مى‌دهد. به وجوب حضرت حق جل جلاله و اثبات مى‌كند جواز ابتهاج خداوند را به ذاتش كه مجموعا در 5 مسأله بيان شده است. المقصد السابع في العدل[۷]: مؤلف در این مقصد طى 5 مسأله عدالت خداوند را اثبات مى‌كند. المقصد الثامن في الآلام و الاعواض[۸]: مؤلف در این مقصد كه از 8 مسأله تشكيل يافته، مباحث مربوط به الآم و أعواض را مورد بحث قرار مى‌دهد. المقصد التاسع في افعال القلوب و نظائرها[۹]: این مقصد شامل مباحث كلى حول علم، اختلاف علوم، اراده، لذت و ألم، ماهيت قدرت، متعلق قدرت و... مى‌باشد كه مؤلف در 12 مسأله آنها را بيان كرده است. هرچند اكثر این مباحث ذيل ديگر فصول به تفصيل بيان شده؛ مثلاًمباحث مربوط به علم و قدرت ذيل علم و قدرت خداوند بحث شده است. المقصد العاشر في التكليف[۱۰]: مؤلف طى 4 مسأله بحث مى‌كند، از شروط تكليف، ماهيت انسان، حسن تكليف و استحالۀ تكليف به ما لا يطاق. المقصد الحادى عشر في الالطاف[۱۱]: مؤلف ذيل این مقصد مباحث مربوط به الطاف را در 5 مسأله بيان مى‌كند و طى 4 مسأله ديگر صفات ازليه خداوند را بيان مى‌كند. المقصد الثانى عشر في اعتراضات الخصوم في التوحيد و العدل و الجواب عنها[۱۲]: مؤلف شبهاتى را كه حول توحيد و عدل خداوند شده در 6 مسأله بيان كرده به شبهاتى كه حول قدرت الهى و سمیع و بصير بودن او، ارادۀ او، ابطال قديم بودن كلامش، ابطال رؤيت حضرت حق و شبهاتى كه حول حسن و قبح مطرح شده است، جواب مى‌دهد. المقصد الثالث عشر في الوعد و الوعيد[۱۳]: مؤلف مباحث مربوط به آخرت را در 11 مسأله بيان كرده است. المقصد الرابع عشر في النبوات[۱۴]: مؤلف طى 20 مسأله مباحث مربوط به نبوات را بيان كرده است، الا این كه 6 مسأله از این مسائل هيچ ربطى به نبوت ندارند؛ مثلاًاثبات اعادۀ اجزاء بدن و يا بقاء جواهر و يا اجال و اسعار و ارزاق. المقصد الخامس عشر في الامامة[۱۵]: مؤلف در این مقصد مباحث مربوط به امامت را طى 11 مسأله بيان مى‌كند. ویژگی‌ها و معايب کتاب احياء کتاب الياقوت: کتاب انوار الملكوت را مى‌توان احياءكننده اصلى کتاب الياقوت دانست و همین شرح توجه علماء را به این کتاب افزايش داد. حل معضلات متن: در كتب قديمى مغلق‌نویسى امرى معمول و متداول بود و کتاب الياقوت در بين آنها از اغلاق بيشترى برخوردار است. چنانكه مؤلف تصريح مى‌كند «الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم في نهایة الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار». اما مؤلف با شرح تمامى نكات مشكل متن کتاب را از آن اغلاق خارج نموده است، طورى كه اگر بدون شرح انوار الملكوت به الياقوت نگاه شود، اكثر مطالب آن قابل فهم نخواهد بود. اضافات و تكملۀ متن: مؤلف تنها به شرح متن اكتفاء نكرده است، بلكه در مواردى كه متن نياز به تكمله داشت، مطالبى را اضافه كرده است. شارح آراء و اقوالى را كه ماتن بدون بيان قائل آنها مطرح كرده است، بيان مى‌كند. او قائل به آراء و فرقى كه به این آراء منتسب هستند را، معلوم مى‌كند. نقد ماتن: مؤلف علاوه بر شرح متن گاه ماتن را نقد كرده است. او در مورد تمايز اعدام و ثبوت آنها مى‌گوید: «و هذه الدلالة يتمشى عند الشيخ ابى اسحق المصنف اما عندنا فلا بل الذى نقول ان الماهيات لو كانت ثابتة في العدم لكانت اشتركت فيه و امتازت بخصوصياتها و ما به الاشتراك غير ما به الامتياز و لا نفى بالوجود الا ذلك الثبوت و التحقق في الاعيان فتكون موجودة حال عدمها و هو محال».[۱۶] تبعيت از حكماء: مؤلف گرچه در خيلى از مباحث از آراء متكلمین تبعيت كرده است، مثلاًدر تعريف جوهر و عرض و...؛ اما در مواردى از آراء آنها انتقاد كرده و همچون حكماء سخن گفته است. در مسأله زيادت وجود بر ماهيت ماتن همچون ديگر متكلمین قائل شده است كه وجود عين ماهيت مى‌باشد. مؤلف بعد از بيان كلام متكلمین و بيان ادلۀ آنها مى‌گوید: «و التحقيق عندى في هذا الباب ان الوجود زايد في المفهوم لا في الخارج و ليس الوجود حالا في الماهية حلول السواد في الجسم و أنما یکون الماهية محلاله من حيث هى هى لا باعتبار الوجود و لا باعتبار العدم و لا باعتبار عدمهما».[۱۷] شروح و خلاصۀ کتاب «اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت يا شرح انوار الملكوت في شرح الياقوت»؛ این کتاب تأليف پسر خواهر علامه حلى به نام سيد‌ ‎عمیدالدين، عبدالمطلب بن سيد‌ ‎مجدالدين ابى الفوارس محمد بن على اعرجى حسینى حلى مى‌باشد. این کتاب در زمان حيات علامه حلى نوشته شده است. به این صورت كه ابتداء مى‌گوید قال مصنف الياقوت، بعد مى‌گوید قال الشارح، بعد شرح خود را مى‌آورد. این کتاب با تحقيق آقاى على‌اكبر ضيائى در سال 1372 شمسى در قم به چاپ رسيده است. «منتخب انوار الملكوت في شرح الياقوت» از این کتاب اثرى در دست نيست. آقا بزرگ تهرانى در مورد این کتاب مى‌گوید: «منتخب انوار الملكوت في شرح الياقوت لبعض الافاضل من الشيعه عده بعض تلامیذ المجلسى الثانى مما ينبغى ان يدرج في البحار كما ذكره في آخر البحار».[۱۸] (منبع: ویکی نور)