جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خوانش مرسوم از فلسفۀ نقادی کانت، با تأکید بر واکنش به تجربه‌گرایی هیوم و ترسیم حدود شناخت، از این مهم غفلت می‌کند که کلیت اندیشه کانت را نمی‌توان بدون دغدغۀ توجیه و تلاش برای مفهوم‌پردازی جهان نومنال و نحوۀ ارتباط آن با جهان پدیداری مطالعه کرد. آشنایی با تجربیات عرفانی سوئدنبرگ در دورۀ پیشانقدی، صرف نظر از تعالیم دینی، کانت را، بر خلاف اقتضای روشنگری، در این کشمکش قرار داد که عدم تعین پدیداریِ متعلقات چنین تجربیاتی امکان وجود و نقش تعیین‌کننده‌شان را نفی نمی‌کند. اهمیت این معنا کانت را بر آن داشت تا صورت‌بندی جهان نومنال و بررسی ارتباط آن‌ با جهان پدیداری را در طرح نظام نقادی خود بگنجاند. با تمام سرسختی‌ها در انکار، می‌توان ادعا کرد که بیننده تأثیر گستردۀ تجربیات و ساختار اندیشۀ سوئدنبرگ بر نظام نقادی را گواهی می‌دهد. نشانه‌های تأثیرپذیری ساختار کلی و برخی ایده‌ها و مفاهیم نظام کانت از بینش‌های سوئدنبرگ تا به حدی است که اتهام مشابهت نظام وی با اندیشه‌های عارف بزرگ سوئدی را برانگیخت. خوانش هرمنوتیکی این جستارْ آموزه‌ها و مفاهیم و اصطلاحات سوئدنبرگی را در مقایسه با عناصر فلسفۀ نقادی فرامی‌خواند، و ضمن نشان دادن وجوه شباهت، بر تفاوت آنها تأکید می‌کند: تمایز و تطابق جهان پدیداری و جهان نومنال، سوبژکتیو بودن ایدۀ زمان و مکان، عدم امکان بازنمایی امر نومنال، تناسبِ کمالی میان افعال و قانون اخلاق به مثابه شرط اصلی تحقق خیر برین، و ملکوت غایات از جملۀ این شباهت‌های احتمالی است، که اگرچه عمق تأثیرگذاری تجربیات سوئدنبرگی بر نظام کانتی و یا هم‌منشأ بودن آنها را نشان می‌دهد، اما اصالت نظام وی را مخدوش نمی‌سازد.

آگاهی غیرقصدی و بی‌واسطه پیشاپیش هیچ نسبتی با دیگری ندارد. در حالی که آزادی همواره با دیگری در نسبت است و نسبت نداشتن با دیگری اساسا پای آزادی را به میان نمی‌کشد. از این رو آزادی هیچ‌گاه مسئله آگاهی نمی‌شود. این رویکرد آگاهی محور اساسا نگاهی به بیرون از خود ندارد چه این‌که منشا و ایده حقیقت را در درون و بدون وساطت دیگری پی می‌گیرد. دیگری در تمام اشکال آن رقیب آزادی است به این مفهوم که اجازه نمی‌دهد هر گونه مفصل‌بندی زبانی خارج از محدوده آن شکل بگیرد و همه عناصرِ توهمی خودآیین را در خود فرو می‌بلعد. در عین حال نسبت به نوعی آگاهی بازتابی و شناخت خود به مثابه ایگو راهی جز مواجهه با دیگری نیست. مضافا پیوند آزادی و مسئولیت اخلاقی نیز یکی از بنیادی‌ترین و دیرینه‌ترین مباحث اخلاق است که پیوندی میان سوژه، دیگری و عاملیت برقرار می‌کند. آزادی استعلایی کانت فضایی را به مثابه پشتیبان آزادی تجربی و به عنوان شرایط امکان تجربه آزادی برمی‌سازد. آزادی استعلایی و ناخودآگاه از این منظر نقش یکسانی در نسبت با مسئولیت اخلاقی ایفا می‌کنند.

در عصر جدید پرداختن به مسائل معرفت‌شناسی در کانون توجه قرارداشت. برای کانت نیز معرفت‌شناسی دغدغه اصلی بود اما تمایز کانت در پرداختن به مسائل معرفت‌شناختی نسبت به گذشتگان در این نکته قرار‌‌‌دارد که او قبل از ارائه نظریه معرفتی خود، شناخت ذهن و ساختار عملکرد آن را در الویت قرار می‌دهد. آنچه کانت را درباره ذهن و شناخت آن متمایز می‌سازد نظریه‌ای است که از آن به عنوان انقلاب کپرنیکی یاد می‌شود. بر اساس این نظریه جای ذهن و عین عوض می‌شود و ذهن به عنوان عامل معرفت، بر روی عین تاثیر می‌گذارد. مساله محوری پژوهش حاضر، پرداختن به این چالش است که آیا کانت بواسطه انقلاب کپرنیکی خود در ذهن‌شناسی در چهارچوب فضای معرفتی عصر مدرن که به دنبال نشان‌دادن ساز و کار امکان معرفت با تکیه بر «باور صادق موجه» بودند چه خدمتی به این دغدغه محوری عصر جدید نموده‌‌است. در این پژوهش هدف، بررسی مساله یاد شده با روش توصیفی – تحلیلی است. نویسنده با رویکرد انتقادی و با محور قرار‌دادن آثار کانت به این نتیجه رسیده‌است که ذهن‌شناسی کانت به دغدغه معرفتی عصر جدید و امکان معرفت بر اساس نظریه مطابقت که از عصر افلاطون تا قرن بیستم در معرفت‌‌شناسی رایج بوده است خدمتی نکرده‌است و بلکه دچار نوعی ناسازگاری درونی می‌گردد و از جهتی منجر به دست کشیدن از میل ذاتی انسان در شوق به دانستن و نادیده انگاشتن آن می‌گردد.

جامعه شناسی پوزیتیویستی امیل دورکیم در بستر ایدئالیسم استعلایی کانت امکان ظهور پیدا می کند، در حالی که در جامعه ی علمی ما به طور متداول و به اشتباه پوزیتیویسم دورکیم را امتداد آمپریسیسم تلقی می نمایند. از یک طرف دورکیم منتقد آمپریسیسم و یا روایت های پوزیتیویسم انگلیسی است و از طرف دیگر در پوزیتیویسم دورکیم موضوع علم جامعه شناسی که همان واقعیت اجتماعی است ذیل مفهوم «بازنمایی جمعی» صورت بندی می گردد. مفهوم «بازنمایی»صرفا در پرتو انقلاب کوپرنیکی و در بستر ایدئالیسم استعلایی کانت امکان طرح می یابد و دورکیم متاثر از فیلسوف نوکانتی قرن نوزدهم فرانسه یعنی «رنوویه» مفهوم بازنمایی را بنیاد معرفت جامعه شناختی تلقی می کند. بنابراین پوزیتیویسم دورکیم تاکید صرف بر رویکرد تجربی نیست، بلکه تاکید بر تجربه در بستر فرآیند وضع (position) در معنای کانتی است و ابژه ی جامعه شناسی دورکیم در فرآیند وضع به معنای کانتی عینیت پیدا می کند.

این مقاله، درصدد است یکی از شئون بنیادی آموزه خیر اعلای کانت را تفسیر کند و در عین دفاع از آن، توضیح دهد چرا این آموزه همواره ‎رد شده است. این مقاله در مقابل این خوانش که خیر اعلا را همواره بسان ایده‌ای الهیاتی که متضمن تناسب سعادت و فضیلت است، منظور می‌کند، درصدد است تفسیری ارائه کند که هیچ یک از این دو مؤلفه در آن حضور ندارند. در خوانش معمول، خیر اعلا در بهترین حالت به‌عنوان وضعیتی متصور شده است که آدمی می‌تواند بدان دست یابد و متضمن کمال اخلاقی تمامی افراد و رضایت از وصول غایات و اهداف مجاز آن‌ها است؛ یعنی وضعیتی که در آن، منشأ تمامی رفتارها قانون اخلاق است و از این طریق است که انسان‌ها به غایات و اهداف خود می‌رسند. این مقاله نشان خواهد داد عبارات و متن‌هایی که به دو مفهوم متمایز الهیاتی و سکولار (سیاسی) اشاره دارند، توسط خود کانت تمایزگذاری نشده‌اند. اگرچه نقدهای موجهی به مفهوم الهیاتی وجود دارد اما مفهوم سکولار با مفهوم رفتار اخلاقی موردنظر کانت سازگاری دارد. علاوه‌براین، خیراعلایی که به‌عنوان یک غایت، بر اساس قانون اخلاق ساخته شده است، خوانش سکولار را خوانشی بنیادی و ذاتی از خیر اعلا معرفی می‌کند. لاوه‌براین، خیراعلایی که به‌عنوان یک غایت، بر اساس قانون اخلاق ساخته شده است، خوانش سکولار را خوانشی بنیادی و ذاتی از خیر اعلا معرفی می‌کند.

در یک فلسفة عقلی وابسته به سنّت کلاسیک ـ مانند فلسفة ابن‌سینا که موضوع فلسفه را موجود از آن جهت که موجود است می‌داند و مسائل فلسفه را عوارض ذاتی این موضوع معرفی می‌کند ـ اولین پرسش این است که هر مسئلة فلسفی جدید باید از عوارض ذاتی موجود مطلق یا موجود چونان موجود باشد. به این ترتیب، باید برای فلسفة دین و هر فلسفة مضاف دیگری، جایگاهی منطقی در نظام وجود مطلق پیدا کرد. . بنابراین در فلسفة دین ابن‌سینا، بین عقلانیّت و دین هماهنگی کامل وجود دارد. کانت‌ معتقد است‌ که‌ دین‌ حقیقی، یک‌ دین‌ است‌ ولی‌ عقاید مذهبی‌ بسیار متفاوتی‌ وجود دارند. بنابراین‌ شایسته‌تر است‌ که‌ بگوییم‌ فلان‌ شخص‌ پیرو مذهب‌ یهود یا اسلام‌ یا مسیحی، کاتولیک‌ یا لوتری‌ است‌ تا اینکه‌ او را متدین‌ به‌ این‌ دیانت‌ یا آن‌ دیانت‌ توصیف‌ کنیم. برای کانت چنانکه خود نیز توصیف می کند مذاهب همچون انگشتری هایی هستند که تنها روگرفتی از انگشتر حقیقی به شمار می آیند. نزد وی چون‌ مؤ‌ثرترین‌ روشی‌ که‌ کلیسا می‌تواند با آن‌ دین‌ محض‌ را انتقال‌ و ترویج‌ دهد کتاب‌ مقدس‌ است، حداقل‌ باید یک‌ مجموعة‌ کوچکی‌ از محققان‌ یا کشیشان‌ خبره‌ باشند که‌ معنای‌ اخلاقی‌ متون‌ مقدس‌ و آیینهای‌ تاریخی‌ کلیسا را برای‌ اعضایشان‌ توضیح‌ دهند و از کلیسا در برابر دشمنان‌ دفاع‌ کنند جستار پیش رو در نظر دارد با یک بررسی تطبیقی تحلیلی به مقایسه و بررسی رهیافت ابن سینا و کانت درباب ماهیت دین بپردازد