جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چنان که از عنوان این کتاب برمی آید، در آن به مسئله های بنیادی پرداخته شده و رنگ و بوی کتاب بیشتر فلسفی و نظام مند است تا تاریخی. هنری ای. الیسون درباره این کتاب می گوید: اگرچه در حیطه مطالعات تفسیری ای که طی سال های اخیر در حوزه زیباشناسی کانت صورت پذیرفته (شامل کارهایی که خود من نیز در این زمینه انجام داده ام) کمبودی احساس نمی شده است، ولی تا جایی که من اطلاع دارم کار درخوری وجود نداشته که به کار خواننده ای بیاید که یا اصلا شناخت قبلی از اندیشه کانت و متون اصلی او ندارد یا شناخت اش بسیار ناچیز است. مزیت های اصلی کتاب مختصر کریستیان هلموت ونتسل همین است که بسیار به کار این دو گروه از علاقه مندان کانت می آید. بحث او قابل فهم، مملو از انبوهی از اطلاعات مفید در عین اختصار، و به غایت جامع است. در واقع ونتسل درباره همه جوانب نظریه زیباشناختی کانت حرف های شنیدنی و کارآمد زیادی برای گفتن دارد. بی تردید او در هیچ موردی نه حرف آخر را می زند و نه چنین ادعای دارد، ولی رئوس کلی نظریه زیباشناختی کانت را، آنگونه که در نقد سوم عرضه شده، به طرزی عالی ترسیم می کند. خصوصا دراین باره می توان هم به اصطلاح نامه مفیدی اشاره کرد که در آن واژگان و اصطلاحات فنی کلیدی زیباشناسی کانت توضیح داده می شود و هم به فهرست منابعی که در پایان هر بخش برای مطالعه بیشتر در اختیار خواننده قرار می گیرد. ویژگی اول کتاب ونتسل بیشتر به کار خواننده ای می آید که برای نخستین بار با زیباشناسی کانت مواجه می شود و ویژگی دوم به درد خواننده ای می خورد که قصد دارد موضوع یا مسئله مشخصی را با ژرفای بیشتری پیگیری کند.

چنان که از عنوان این کتاب برمی آید، در آن به مسئله های بنیادی پرداخته شده و رنگ و بوی کتاب بیشتر فلسفی و نظام مند است تا تاریخی. هنری ای. الیسون درباره این کتاب می گوید: اگرچه در حیطه مطالعات تفسیری ای که طی سال های اخیر در حوزه زیباشناسی کانت صورت پذیرفته (شامل کارهایی که خود من نیز در این زمینه انجام داده ام) کمبودی احساس نمی شده است، ولی تا جایی که من اطلاع دارم کار درخوری وجود نداشته که به کار خواننده ای بیاید که یا اصلا شناخت قبلی از اندیشه کانت و متون اصلی او ندارد یا شناخت اش بسیار ناچیز است. مزیت های اصلی کتاب مختصر کریستیان هلموت ونتسل همین است که بسیار به کار این دو گروه از علاقه مندان کانت می آید. بحث او قابل فهم، مملو از انبوهی از اطلاعات مفید در عین اختصار، و به غایت جامع است. در واقع ونتسل درباره همه جوانب نظریه زیباشناختی کانت حرف های شنیدنی و کارآمد زیادی برای گفتن دارد. بی تردید او در هیچ موردی نه حرف آخر را می زند و نه چنین ادعای دارد، ولی رئوس کلی نظریه زیباشناختی کانت را، آنگونه که در نقد سوم عرضه شده، به طرزی عالی ترسیم می کند. خصوصا دراین باره می توان هم به اصطلاح نامه مفیدی اشاره کرد که در آن واژگان و اصطلاحات فنی کلیدی زیباشناسی کانت توضیح داده می شود و هم به فهرست منابعی که در پایان هر بخش برای مطالعه بیشتر در اختیار خواننده قرار می گیرد. ویژگی اول کتاب ونتسل بیشتر به کار خواننده ای می آید که برای نخستین بار با زیباشناسی کانت مواجه می شود و ویژگی دوم به درد خواننده ای می خورد که قصد دارد موضوع یا مسئله مشخصی را با ژرفای بیشتری پیگیری کند.

کانت در آثار خود انسان طبیعی و اخلاقی را از هم متمایز کرده و شکافی عمیق میان انسان طبیعی و انسان اخلاقی ترسیم کرده است. وی برای پر کردن این شکاف به انسان فرهنگی و نحوه رشد و پیشرفت فرهنگ و تمدن در طی تاریخ متوسل شده است. فرهنگ برای کانت نقش پلی را بازی می‌کند که پیوند میان وضعیت طبیعی و وضعیت اخلاقی انسان را برقرار می‌کند. از نظر کانت وضعیت فرهنگی که بشر در آن به سر می‌برد، در عین اینکه دستاورد عاملیت انسان در طی تاریخ است، نتیجه تضادهای طبیعتی است که به نحو مکانیکی بشر را به پیش می‌راند. بنابراین رشد و پیشرفت فرهنگ و تمدن از نظر کانت از یک سو امری اکتسابی و سوبژکتیو و از سوی دیگر امری تکوینی و اُبژکتیو است. اینک پرسش این است که این دو رویکرد تا چه اندازه با هم سازگارند و هر کدام چه سهمی در رشد و پیشرفت فرهنگ و تمدن دارند؟ برای پاسخ به این پرسش با رویکردی انتقادی نشان می‌دهیم که طبیعت و انسان ماهیتی تناقض‌آمیز در ایجاد فرهنگ دارند و سهم انسان در رشد و پیشرفت فرهنگ و تمدن در نسبت با سهم طبیعت اندک است.

مفهوم والا دارای سابقه­ طولانی است که معمولا به یونان باز می‌­گردد؛ اما برخی اندیشمندان و فیلسوفان دوران جدید چالشی به وجود آوردند که والا را ذیل مباحث زیباشناسی قرار دهند. کانت نیز ناظر به فلسفه­ خود والا را ذیل مباحث زیباشناسی مورد بحث قرار می­‌دهد. در بحث والا خیال از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و برای فهم آن در فلسفه کانت می‌­بایست به پیشینه آن توجه کرد؛ پیشینه‌­ای که نشان می‌­دهد در اندیشه کانت خیال بحث پیچیده‌­ای است. در نقد نخست خیال در مشارکت فاهمه و حس عمل می­‌کند و نتیجه آن در تفاسیر رایج سبب معرفت و عینیت در فلسفه کانت می‌­گردد‌؛ اما خیال در نقد قوه حکم عملکردی آزاد دارد و در حکم ذوقی در هماهنگی آزاد با فاهمه است؛ اما در والا خیال در نسبت با عقل قرار دارد. در اینجا احساس والا به احساس اخلاقی شباهت دارد؛ از این منظر سبب آشکار شدن وحدتی می‌­شود که انسان را در یک تعین کلی نشان می‌­دهد و از این جهت طبیعت چونان نمایش امر فوق محسوس فهمیده می­‌شود.

در باور کانت یک عمل تنها زمانی ارزش اخلاقی دارد که صرفاً به انگیزۀ انجام وظیفه و بدون دخالت هیچ‌گونه تمایل و منفعت شخصی انجام شود. وی با بیان مثال‌هایی در کتاب بنیاد، نشان می‌دهد که وجود تمایلات همسو با اعمال وظیفه‌شناسانه، نظیر رفتار مبتنی بر همدردی، ارزش اخلاقی عمل را زیر سؤال می‌برد. این نظرات به‌ویژه با احیای رویکردهای فضیلت‌محور در نیم‌قرن اخیر، موضوع مناقشه‌های بسیاری گردید. در این میان تلاش دو تن از مفسران مشهور، ریچارد هنسون و باربارا هرمن، در ارائۀ تبیینی روشنگرانه از دیدگاه کانت و پاسخ به ابهامات مطرح برجسته است. هنسون ضمن ترسیم دو مدل ابتکاری از شرایط انجام عمل، به پدیدۀ مهم تعین چندعاملی اشاره کرد و قائل به بسندگی وجود انگیزۀ ادای وظیفه برای ارزشمندی اخلاقی عمل شد. هرمن نیز با ارائۀ مدل سوم، استدلال کرد که یک عمل در صورتی ارزش اخلاقی دارد که هم وظیفه اقتضا کند و هم انگیزۀ اصلی آن فارغ از اینکه تمایل عامل را منعکس کند یا نه، انگیزۀ وظیفه باشد. در این مقاله قوت و کارآمدی این مدل‌ها را از رهگذر بررسی مثال‌های مشهور کانت می‌سنجیم. نتیجه آنکه تفاسیر این دو، با وجود گشایش در فهم بهتر نظریۀ وی، کمک چندانی به حل ابهامات موجود نمی‌کنند. ساده‌انگاری پدیدۀ تعین انگیزه‌های متعدد و مشکل توتولوژی و دور از جمله نقدهای قابل بیان در این خصوص است. نگاه جامع به اندیشۀ کانت نشان می‌دهد که عمل به وظیفه و بی‌اعتنایی به سایر تمایلات و انگیزه‌ها بخشی ناگزیر از فرآیند رشد منش اخلاقی آدمی است.

کانت در نظریه‏ معرفتش، روشی انحصاری برای حصول«علم» ارائه می‏کند: «علم = اطلاق مقولات بر داده‏ های شهود حسی». محصول اطلاق مقولات بر داده ‏های شهود حسی، قضایای تألیفی پیشینی است؛ قضایایی که ملاک انحصاری کانت در تشخیص علم ‏اند. کانت مدعی است: فقط و فقط علومِ واجد قضایای تألیفی پیشینی، که الزاماً واجد «داده‏ های شهود حسی» هستند، علم ‏اند و قضایایی که فاقد «داده ‏های شهود حسی» باشند، علم ‏نمایی بیش نیستند. او با همین استدلال «مابعدالطبیعه» را از جَرگه‏ علم بیرون راند. بر این اساس تلاش این مقاله بر آن است تا خودِ نظریه‏ معرفت کانت را با این ملاک بسنجد که آیا واجد قضایای تألیفی پیشینی هست یا نه؟ به عبارت دقیق‏تر: آیا قضایایی که کانت از طریق آنها نظریه‏ معرفت خود را تبیین نموده، واجدِ «داده‏ های شهود حسی» هستند یا نه؟ اگر واجد این داده‏ها باشند، علم‏ اند وگرنه، نه. بررسی‏های صورت گرفته در این مقاله، که بر قضایای مهم و کلیدی کانت در «حسیات استعلایی» و «تحلیل استعلایی» متمرکز است، نشان می‏دهد: این قضایا که مُعَرّف و مُبَیّن اساس نظریه‏ معرفت کانت می‏باشند، فاقد «داده ‏های شهود حسی­ اند» و علم نیستند. بنابراین: «نظریه‏ معرفت کانت» قادر به اخذ اعتبارنامه‏ مورد نظر خودش نمی‏ باشد و وفق نظر خودِ کانت یک علم معتبر نیست.

میان کانت و کیرکگور در حوزه‌های گوناگون شناخت، اخلاق، ایمان و هنر می‌توان مطالعه‌ای مقایسه‌‌ای انجام داد. در این مقاله به مقایسه‌ی آرای این دو فیلسوف در مبحث معرفت‌شناسی می‌پردازیم. بنیاد اساسی اشتراک هر دو در زمینه‌ی شناخت، باور ایشان به گسست میان نظر و عمل است که مبنای نگاهشان به شناخت انسانی را شکل می‌دهد. در این جا نشان داده می‌شود که معرفت‌شناسی کانت، بستری را ایجاد کرده است که در آن نظر کیرکگور درباره‌ی گسست وجود و اندیشه شکل گرفته است و همین نگاه باعث می‌شود تا هر دو معتقد به محدودیت شناخت انسان باشند. در ادامه مشخص می‌شود که کیرکگور به پیروی از کانت وجود را متمایز از ماهیت می‌داند. در آخر نشان می‌دهیم که ستیز کانت با براهین سنتی اثبات وجود خداوند، زمینه‌ای را ایجاد کرد تا کیرکگور مخالفت خود با خداشناسی استدلالی را بر آن بنا کند و آن‌ برهان‌ها را برای یک مومن ناکارآمد بداند.

رابطه ایمان با عمل از مسائلی است که مورد بحث و اختلاف نظر میان فیلسوفان و متکلمان اسلامی و غربی بوده است. در همه ادیان از پیروان خواسته شده که علاوه بر ایمان در مرحله عمل نیز به دین پایبند باشند. در این میان کانت در آثار خویش عقل انسان را قادر به ترسیم برنامه‌ای جامع برای سعادت خود می‌داند و معتقد به خودآیینی اخلاقی است. مطهری با تکیه بر قدرت عقل در تشخیص اصول و کلیات معتقد است که عقل بشری توانایی ترسیم چنین نقشه راه جامعی را ندارد و به نقد دیدگاه‌های کانت دراین‌باره پرداخته است. در این مقاله، با استفاده از روش‌های توصیفی و تطبیقی و بالاخص انتقادی، آسیب‌های وارده بر مبانی کانت در رابطه ایمان با عمل عبادی بررسی می‌شود. آسیب‌هایی که می‌توان از منظر مطهری به این ایده کانت وارد دانست عبارت‌اند از: تقلیل مفاهیم دینی به دریافت‌های عقلانی، عدم توجه به تفاوت بین حسن فعلی و فاعلی، بشری انگاشتن قوانین الهی، سرگردانی، گرفتاری در تناقض ایده و عمل، غفلت از ریشه و مبدأ افعال عبادی و اخلاقی، عدم تفکیک بین هدف و وسیله، عدم تفکیک بین انواع روابط.