جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫در اين نوشتار، مطالعه‌اي تطبيقي بين تفاسير الميزان تأليف علامه طباطبايي و تفسير المنار تأليف محمد رشيد رضا انجام گرفته اختلاف آنان در روش تفسير به ويژه برداشت آنان از عقل و مباني عقلي در فهم آيات قرآن بيان شده است و در ادامه، مباني آن ها، به عنوان دو مفسر شيعه و اهل سنت، براي فهم قرآن با يکديگر مقايسه گرديده است. نويسنده در چهار بخش با مطالعه اين دو تفسير، وجه تمايز و تفاوت و صحت برداشت‌هاي عقلي و عقلاني هر يک از شخصيت‌هاي تفسيري را بررسي نموده و مشخص کرده است که در صورت برخورد و تعارض عقل و نقل، اين دو مفسر از چه مباني براي رفع اين تعارض استفاده مي‌کنند؛ از اين رو در پژوهش حاضر، هر مسأله عقلي از دو ديدگاه علامه و رشيدرضا مورد بحث و نقد قرار گرفته و در پايان همان بحث اختلاف نظر اين دو مفسر بيان شده است. بخش اول را نويسنده به کليات تحقيق و معاني مفردات تحقيق اختصاص داده و مختصري از زندگاني علامه طباطبايي و رشيد رضا و همچنين اجمالي از ويژگي‌هاي دو کتاب تفسيري آن ها را بيان نموده است. در بخش دوم، وي مباني کلامي و عقلي اين دو تفسير را بيان کرده و نوع جهان بيني، هستي شناسي، مباحثي در مورد توحيد و براهين اثبات وجود خدا، مباحث مربوط به عدل الهي، حسن و قبح عقلي، قضا و قدر الهي، جبر و اختيار انسان، خير و شر موجود در عالم و تفسير آن ها از شرور را مطرح نموده است. مقايسه ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي و رشيد رضا در مورد مباحث نبوت و امامت، موضوع بخش سوم است و نگارنده برداشت‌هاي عقلي آنان در زمينه ادله نبوت و امامت در قرآن، ويژگي‌هاي نبي و امام به ويژه عصمت آنان و علم آن ها به غيب، مفهوم وحي و اعجاز از منظر آنان، ادله اعجاز قرآن، مفهوم ولايت و حکومت و شرايط زمامدار از ديدگاه ايشان را تبيين کرده است. در همين زمينه، نويسنده در مورد مفهوم توسل و شفاعت و انواع و شرايط آن (شرايط شفاعت شوندگان و شفاعت کنندگان بررسي و بحثي را انجام داده است.) در پايان در بخش چهارم، وي معارف قرآني مندرج در تفسير الميزان و تفسير المنار مانند علم غيب، روح، ملائکه، شيطان، جن، سحر و... نيز را مقايسه کرده است.

---

نزول قرآن از محورهای مهم علوم قرآنی است كه مسائل متعددی را در بر می گيرد. علاوه بر اعجاز و پرسشهای اساسی مرتبط با آن, نازل كننده قرآن, منزل عليه آن, آنچه نازل می شود, چگونگی نزول, كيفيت دريافت پيامبر (ص) و زمان، انواع و مراتب نزول نيز موضوعهای ديگری است كه در اين بحث می تواند مورد برسی قرار گيرد. از سوی ديگر هر يك از مسائل ياد شده می تواند از ديدگاههای مختلف قرآنی, روائی, فلسفی و حتی تاريخی بررسی شود و چه بسا، نتائج متفاوت و حتی ناسازگار با يكديگری هم بدست آيد كه خود زمينه ساز مسئله يا معضله ديگر شود و آن چگونگی وفق دادن و حل تعارض و ناسازگاری اين دستاوردهای مختلف است.

‫اين تحقيق کوشيده است تا موضوع عصمت اهل بيت( را در تفاسير معروف اهل سنت، و در محدوده آيات اولي‌الامر، امامت و تطهير، بررسي نمايد. ذيل آيه اولي‌الامر در موضوع اطاعت از خدا و رسول، اختلافي ميان فريقين نيست، اما درباره اطاعت از اولي‌الامر، عده‌اي از مفسران قرآن به اطاعت مطلق، و برخي از آن‌ها به اطاعت مقيد قايل هستند. اما به نظر مي‌رسد که اطاعت مقيد با مقصود آيه سازگار نيست زيرا در آن صورت، دخول شرط در آيه لازم مي‌آيد، در حالي که اطاعت در اين آيه، مطلق ذکر شده است. همچنين مفسران معروف اهل سنت در تعيين مصداق و مقصود از اولي‌الامر، يا به حاکمان اشاره کرده‌اند، و يا به جماعت حل و عقد؛ اما دلايل متقن و متعددي از سوي شيعه ارايه گرديده که مقصود از اولي‌الامر را منحصر در ائمه معصومين( مي‌داند، و اين ديدگاه با روايات نيز سازگار است. مفسران اهل سنت، آيه امامت را هم ناظر به نبوت مي‌دانند. در حالي که آيات ديگر نشان مي‌دهد که حضرت ابراهيم( در جواني به مقام نبوت برگزيده شده بود، و اين آيه درباره زماني است که آن حضرت در کهولت سن به‌سر مي‌برد، و بديهي است که جعل مکرر مقام نبوت براي ايشان محال است. همچنين از ادامه اين آيه که امامت را يک عهد الهي ناميده که به ستم‌کاران و گناه‌کاران نمي‌رسد، مي‌توان عصمت اهل بيت( را هم اثبات نمود. از سوي ديگر، مفسران اهل سنت آيه تطهير را شامل زنان پيامبر، و يا زنان و اولاد پيامبر، حسن، حسين و علي( دانسته‌اند؛ اما اين ديدگاه نيز نمي‌تواند صحيح باشد، زيرا علاوه بر انکار اين نظر از سوي برخي از اهل سنت، خود زنان پيامبر اسلام( نيز چنين ادعايي نکرده‌اند، و روايات زيادي وجود دارد که بر اساس آن، پيامبر بارها مصداق اين آيه را فاطمه، علي و فرزندان ايشان( اعلام کرده است.

این پایان نامه به مقایسه دیدگاه‌های علاّمه طباطبایی و رشیدرضا درباره ماهیت وحی می‌پردازد و ضمن واکاویِ ادلّه منکرین و مخالفان امکان وحی و نیز قائلین به تجربی بودن آن، به شبهه های آنان در این زمینه پاسخ می‌دهد. نویسنده می‌کوشد براساس نظریّات کلامی و قرآنی علاّمه طباطبایی، بر دلیل های کسانی که وحی را از دریچه حس و تجربه می‌نگرند و در واقع به انکار آن می‌پردازد، خدشه وارد کرده و خصوصیات وحی نبوی و دخل و تصرّف نکردن پیامبر اسلام(ص) در محتوا و ماهیت آن را اثبات کند. نوشتار حاضر در سه فصل تنظیم شده است. نگارنده در فصل اوّل کلّیاتی درباره زندگی و شخصیت علمی علاّمه طباطبایی و رشیدرضا، مفهوم لغوی و اصطلاحی وحی، معنای فلسفی و کلامی آن و دیدگاه‌های کلّی علاّمه طباطبایی و رشیدرضا در زمینه مفهوم وحی را ارائه می‌دهد. سپس امکان وحی و ادلّه منکران آن را از منظر شخصیت‌هایی همچون: علاّمه طباطبایی، رشیدرضا، شیخ محمّد عبده، استاد مطهری و محمّدی ری شهری بررسیده و صورت‌های گوناگون وحی، انواع وحی بر پیامبر و تفاوت بین وحی و الهام بر ایشان را از دیدگاه علاّمه طباطبایی بیان می‌کند. او در فصل دوم آرای مختلف اندیش مندان درباره ماهیت وحی را ذکر کرده و دیدگاه‌هایی مانندِ وحی به معنای نبوغ عقلی شخص پیامبر، وحی به معنای تجلّی نَفس و شخصیت باطنی پیامبر، وحی به معنای افاضه عقل فعّال و حقیقت محمّدیه، وحی به معنای تجربه دینی و... را مطرح و ارزیابی می‌کند. وی وحی از منظر علاّمه طباطبایی را نوعی شعور خاص از جانب خداوند می‌داند و دیدگاه رشیدرضا و تلقّی خاصّ ایشان را از وحی نبوی، مبنی بر این که انبیا به درجه درک والایی رسیده‌اند که می‌توانند با فرشتگان الهی ارتباط برقرار کرده و حقایقی را به صورت وحی کشف کنند، شرح می‌دهد. در فصل سوم شبهه های مربوط همچون: عدم نیاز به وحی با وجود فطرت و عقل انسان، بعثت ملایک به عنوان پیامبر به جای انسان، مفهوم وحی مبنی بر القای معانی از خداوند و الفاظ از جانب پیامبر، خطاپذیر بودن انسان و عدم دریافت صحیح وحی و اِلقای آن توسّط بشر، مطرح شده و پاسخ آن ها از منظر علاّمه طباطبایی بیان شده است.

مسيحيان مصر از ديرباز در اين كشور حضور داشته و در مقاطع مختلف تاريخى نقش آفرينى نموده اند. كليساى ارتدوكس مصر كه امروز به كليساى ارتدوكس قبطى مشهور است، بعد از شوراى جهانى كالسدون از بقيه كليساهاى شرقى و غربى كناره گيرى كرد و مستقلا به حيات خود ادامه داد. در اين مقاله با روش توصيفى ـ تحليلى، با اشاره به بزنگاه هاى مهم تاريخى اين كليسا، به مهم ترين ويژگى هاى اعتقادى و عملى آن اشاره شده است. نگارنده معتقد است كليساى قبطى امتداد اختلافات خاص مسيح شناسى در دوره آباء مسيحى است كه به طور مشخص ميان دو كليساى اسكندريه و انطاكيه در جريان بود. از اين رو، مهم ترين ويژگى اين كليسا مسيح شناسى تك ذات انگارانه آن است كه متأثر از الهيات يونانى مآب مدرسه اسكندريه است. از سوى ديگر، پيوند اين كليسا با رهبانيت، سبب تداوم آن در طول تاريخ و عبور از تنگناهاى مختلف شده است. همچنين اين كليسا در دهه هاى اخير كوشيده است اختلافات اعتقادى خود با كليساى كاتوليك رم را به حداقل برساند.

از دیرباز موضوع تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه و تبیین معنای تأویل، مورد توجه مفسران قرآن بوده و دربارۀ سه موضوع: محکم، متشابه و تأویل بحث‌های گسترده‌ای انجام گرفته است. بیشترین بحث‌ها به تعیین معنای متشابه مربوط می‌شود که در میان انظار گوناگون دو نظر طرفدار بیشتری دارد. متشابه یعنی عوالم غیبی مانند: برزخ و صراط و امثال اینها و متشابه یعنی صفات خبری که به‌ظاهر حاکی از تجسیم و تشبیه خداست و نظریۀ اخیر مد نظر نویسندۀ این مقاله هم قرار دارد. واژۀ تأویل در قرآن در موارد متعددی به‌کار رفته است، مانند تبیین اسرار کارهای به‌ظاهر نازیبا در مورد مصاحب موسی؛ بیان اسرار عمل به قانون‌های الهی؛ تبیین واقعیت رویا؛ نمایان شدن همۀ حقایق قرآنی در روز قیامت و سرانجام تأویل متشابه. نظریۀ برگزیدۀ تأویل متشابه، تفسیر آیه در پرتو آیات محکم است و به یک معنا از ظهور افرادی دست برمی‌داریم و به ظهور جملی اهمیت می‌دهیم. مثلاً آنجا که می‌فرماید: آسمان و زمین را با دست‌های خود آفریدیم، با توجه به قراین، منظور نفی شریک و همیار در آفرینش است یا در مورد آدم که می‌گوید: با دو دستم او را آفریدم، مقصود عنایت به آفرینش اوست. فتنه‌گران به ظاهر إفرادی تمسک می‌جویند و اذهان را مشوش و عقاید تشبیه و تجسم را ترویج می‌کنند ولی راسخان در علم به واقعیت آیات متشابه پی برده‌اند و به هر دو ایمان راسخ دارند و از تأویل آن آگاه هستند.

علم کلام، به ویژه مباحث جدید کلامی، از مهم ترین مباحث علمی است. بی شک استاد مطهری از چهره های شاخص و نوآور در اندیشه اسلامی معاصر محسوب می شود. وی در فلسفه و کلام اسلامی دارای مطالعات عمیق و گسترده بود؛ در پرتو آشنایی با فلسفه و الهیات غرب، به مسائل مهم و پرسش های اساسی این دوران توجه جدی از خود نشان داد و سهم مؤثری در تأسیس کلام جدید از خود بر جای گذاشت. از این رو، می توان وی را مؤسس کلام جدید شیعی برشمرد. این مقاله درصدد است ضمن روشن ساختن جایگاه استاد مطهری در گفتمان کلام جدید، برخی از نظریه های مهم وی درباره مباحث نوپدید کلامی را بررسی کند.

امروزه دموکراسی بیش از پیش مورد توجه مردم جهان قرار گرفته است به طوری که می‌توان خیزش‌های اخیر در کشور‌های عربی اسلامی را نیز به عنوان تلاشی در جهت نیل به الگویی از حکومت دانست که در آن ضمن پذیرش دموکراسی، آموزه‌های اسلامی نیز عملیاتی شود. جمهوری اسلامی ایران به عنوان نمونه عملی مردم سالاری دینی در دوران کنونی که بر پایه منظومه فکری امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب است،برخوردار از مبانی، مضامین، روش‌ها و سازوکار‌هایی است که بسیاری از آن‌ها مورد توجه متفکران اهل سنت معاصر است. این پایان نامه درصدد مقایسه میان مردم سالاری دینی در آراء رهبران جمهوری اسلامی (امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب) و متفکران اهل سنت معاصر (رشیدرضا، مودودی، قرضاوی، غنوشی) در سه ساحت مبانی نظری، اصول و مولفه‌های مردم‌سالاری دینی و نیز اصول تحقق عملی مردم‌سالاری دینی می‌باشد و در پی یافتننقاط اشتراک و افتراق در اندیشه ایشان به منزله راهکاری درجهت برقراری ارتباط و گفتگو میانالگوی حکومتی مردم سالاری دینیدر ایران با مطالبات و خواسته‌های مردم کشورهای عربی یعنی پیوند میان اسلام و مردم سالاری است. این تحقیق به علت اکتشافی بودن فاقد فرضیه است و از روش توصیفی- مقایسه‌ای بهره گرفتهاست؛ بدین معنی که ابتدا به توصیف مردم سالاری دینی در اندیشه متفکران دو نحله شیعی و سنیو سپس به تحلیل مقایسه‌ای سویه‌های مختف اندیشه متفکران اهل سنت با اندیشه رهبران جمهوری اسلامی می‌پردازد. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد در سطح مبانی نظری مردم سالاری دینی، رابطه دین با سیاست و مردم سالاری، حق حاکمیت و مشروعیت نقاط مورد اتفاق نظر میان دو نحله فکری و دینی بسیار است. (البته قرضاوی مشروعیت را تک رکنی می‌پندارد.) در عین حال با وجود تاکید بر آزادی اما برداشت از کرامت انسانی و خلیفه اللّهی انسان در میان این دسته از متفکران یکدست نیست. در آراء اندیشمندان مذکور در سطح مولفه‌های نظام مردم سالاری دینی اشتراک کامل دارند به صورتی که ایشان مشارکت مردم، مشارکت زنان، انتخابات، شورا، قانون‌گرایى، نظارت بر قدرت، تفکیک قوا، حزب و تحزب و حقوق اقلیت‌ها را جزو مولفه‌های نظام مردم سالاری دینی می‌دانند. در سطح سوم (بایسته‌ها و اصول تحقق عملی مردم سالاری دینی) برخی از اوصاف حاکمان، عدالت و ارزش‌محوری از موارد مشترک است و ولایت فقیه، برخی دیگر از اوصاف حاکمان، خدمتگزاری‌ به‌ مردم، تکیه به ظرفیّت درون‌زاى کشور و خلافت از موارد اختلافی می باشد. بنابراین بیشترین اشتراک در اندیشه این متفکران، در مولفه‌ها و برخی مبانی نظری مردم سالاری دینی است و در سطح اصول تحقق عملی مردم‌سالاری دینی در اندیشه ایشان، اشتراک کمتری وجود دارد.

برخی با توجه به آیاتی از قرآن آزدی عقیده را از جمله آزادی های اساسی انسان در اسلام می دانند، در همین راستا، مجازات بسیار سنگینی که اسلام برای شخص مرتد، در نظر گرفته است را با این آزادی منافات می بینند. در این مقاله به نقد و بررسی آن پرداخته شده است. روش تحقیق در این بحث مرکب از توصیفی و تحلیلی بوده و در جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و از ابزار فیش برداری سود جسته شده است، و در آخر نتیجه گرفته شده که مجازات مرتد از جهت تحقق موضوع و اجرای آن بسیار محدود و تحت شرایط خاص از جمله: عناد داشتن و درصدد تضعیف باورهای دینی بودن انجام می گیرد و نیز فلسفه قتل مرتد به جهت تغییر عقیده او نیست تا منافاتی با آزادی عقیده داشته باشد، بلکه به جهت جلوگیری از پیامدهای مخرب ارتداد از جمله تزلزل عقاید مسلمانان، تضعیف نظام اسلامی، تجاوز به حقوق دیگران و... می باشد.