جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فردریک کاپلستون، برای اهل فلسفه، چهرة شناخته شده‌ای است و نام وی «یک دوره تاریخ فلسفه» را با یازده جلد تداعی می‌کند که جزو منابع معتبر دانشگاهی است. کاپلستون، فصلی از جلد اول اثر خود را به گزارش نظریة مُثل اختصاص می‌دهد. او پس از مقدمه‌ای کلیدی و معرفی تلقی مرسوم از نظریة مُثل، می‌کوشد با استناد به متن برخی محاوره‌های افلاطون و بهره گرفتن از سخنان ارسطو، به تقریر نظریة مُثل بدانگونه که افلاطون واقعاً مدعی است بپردازد. اما به نظر می‌رسد گاهی نیت نیک کاپلستون با محتوای تقریر، او همخوانی ندارد. بخشی از این نوشته با بازنگری پاره‌هایی از گزارش کاپلستون، نشان می‌دهد که مورخ از آغاز به روایتی شبه ارسطویی از نظریة مُثل روی می‌آورد: طبق این روایت، مُثل کلّیات قائم به ذات خود هستند. لذا گزارش کاپلستون را ذهنیت «یکی بودن کلّی با مثال» سایه می‌افکند که البته بخشی از تعلیم ارسطو نیز همین مطلب است. ضمن تحلیل رویکرد و تلقی کاپلستون، می‌کوشیم تا همانندی گزارش کاپلستون با روایت ارسطو را نشان دهیم و مواضعی از آن گزارش را با لحاظ مبانی خود افلاطون، بررسی یا مورد تردید قرار دهیم. افزون بر این، در نوشتة کاپلستون و ترجمة فارسی آن نیز ضعف‌هایی راه یافته است که طی بحث به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

بخشی از آنچه در این دنیا به فهم و تجربه انسان درمی آید ملائم طبیعت وی نیست. از سویی، استدلال و باور به وجود خداوند حکیم، قادر و عادل مطلق برای متألهان از جمله امور انکارناشدنی است. مسئله شر در دوران معاصر بیشتر حاصل صورت بندی گزاره هایی است که خمیرمایۀ اصلی آن ها برگرفته از همین دو جنبه فهم و تجربه انسانی است. منطقاً و به لحاظ تاریخی پیش از چنین صورت بندی نوعی ناسازگاری در این دو جنبه به نظر می آمده که متألهان و فلاسفه را به تأمل واداشته است، چراکه با نظر به عالم، خصوصاً درد و رنج (شر) در عالم و مخلوق خدای حکیم و قادر و عادل مطلق دانستن آن، به طور طبیعی و در بدو امر ناسازگاری دیده می شود و پرسشی مطرح می شود مبنی بر این که چگونه است که چنان خدایی چنین عالمی را خلق کرده است؟ملاصدرا برای حل مسائل ناشی از این ناسازگاری به دو رویکرد (در دو ساحت مابعدالطبیعی و ادراکی) متوسل شده است. در رویکرد نخست، مبنای او نظر به عالم به نحو ماتقدم و تحلیل مسائل به طور مابعدالطبیعی است؛ یعنی همچون اسلاف خود به بحث از عدمی بودن شر و ... می پردازد، اما او در رویکرد دوم تجربه را مقدم می کند که نتیجه آن پذیرش وجود شر ادراکی (درد، رنج و ...) و حل مسئله شر با این ابتداست. از نظر وی راه حل این است که شرور ادراکی را حقیقتاً شرور بالذات و علاوه بر آن شرور مضاعف بدانیم و با تأکید بر این معنا، به جای توجه به مخلوق بودن عالم، به دستگاه ادراکی مدرک توجه کنیم.

در نظام اخلاقی فضيلت محور ارسطو، غايت همه چيز، خير ناميده شده است. در ميـان غايـت هـا، غايتی هست كه ما آن را برای خودش و همه چيز ديگر را برای آن می خواهيم و آن، خيراعلا و بهترين است كه از آن به نيكبختی و سعادت تعبير می شود. از نظر ارسـطو خيـر و نيكبختـی بـرای آدمی فعاليت نفس طبـق فـضيلت و اگـرفـضايل متعـددی وجـود دارنـد، در انطبـاق بـا بهتـرين و كاملترين فضايل است و فضيلت،ملكه ای است که حدوسطی را انتخـاب كنـدكـه بـرای مـا درسـت و بـا موازين عقلی سازگارمی باشد. به عبارت ديگر،فضيلت از لحاظ تعريف و ماهيت، حـدوسـط اسـت كـه در جهت تشخيص فضايل از رذايل اعمال و عواطف انسانی به عنوان سنگ محك به كارمی رود. بر قانون زرين اعتدال، ايرادهای متعددی وارد شده كه در اين نوشتار مهمترين آنهـا در پـنج محور به شرح زيردسته بندی ومورد بررسی واقع شده است: 1 .عدم كليت قانون اعتدال؛ 2 .عدم كارايی قانون اعتدال در تربيت اخلاقـی؛ 3 .ناسـازگاری قانون اعتدال با طبيعت؛ 4 .متضاد بودن فضايل؛ 5 .ايرادها برمبانی قانون اعتدال.

از آنجا که فلسفه و سایر علوم عقلی از طریق ترجمه آثار یونانی وارد تمدن اسلامی شده است همواره این شائبه وجود داشته که فلسفۀ اسلامی چیزی بیش از ترجمۀ محض فلسفه یونانی نبوده و فلاسفۀ مسلمان نوآوری­ای در قالب و محتوای این دانش مهاجر نداشته اند. نوشتار حاضر تلاش می­کند تا در خصوص فلسفه اجتماع، این نوآوری ها را برجسته سازد و از این­رو، بین دیدگاه­های اجتماعی دو تن از نمایندگان مهم فلسفۀ یونانی و فلسفۀ اسلامی ، افلاطون و فارابی، مقایسه­ای صورت داده و آراء متفاوت آنان را در کنار آراء مشترک­شان مطرح می­نماید. خواننده در انتهای این مقاله درخواهد یافت که گر­چه فارابی لفظ «مدینۀ فاضله» را از افلاطون وام گرفته است ولی طراحی، تحلیل و براهین مختلف مدینۀ او تفاوتی چشمگیر با مدینۀ افلاطون دارد.

نوشتار حاضر شرحی مختصر بر محاورة زیبای افلاطون با عنوان فایدون است. مقدمة مقالهنشان می‌دهد که به اعتقاد افلاطون مرگ‌اندیشی از دغدغه‌های اصلی فیلسوف است و افلاطون با تصویر سقراط به عنوان فیلسوفی که در دم مرگ شاداب‌تر و شادمان‌تر از همیشه است، علت این شادابی و شادمانی را اعتقاد به حیات پس از مرگ می‌داند. حیاتی که برای نیکان به مراتب خوشایند‌تر از حیات دنیوی است. و بدین سان مسأله این است که آیا فیلسوفی چون سقراط فقط به یک خیال (یعنی خیال زندگی پس از مرگ) دل خوش داشته است یا نه حقیقتاً چنین حیاتی وجود دارد. اینجاست که مسأله جاودانگی نفس به طور جدی رخ می‌نماید. به علاوه دو تصور مختلف افلاطون از نفس به عنوان نفس بسیط و نفس سه جزئی مورد بحث قرار گرفته و ضمن یافتن توجیهی برای جمع میان این دو تصور نشان داده شده است که آنچه در فایدون موضوع بحث است، همان تصور نفس بسیط است. در ادامه مقاله، براهین چهارگانه افلاطون بر اثبات جاودانگی نفس مورد بحث و بررسی انتقادی قرار گرفته و ضمن تفکیک مقدمات آن براهین، به قدر گنجایش فضای مقاله نشان داده شده است که چگونه مبانی آن براهین از دیگر اندیشه‌های افلاطون یا احیاناً از فیلسوفان سابق بر افلاطون اقتباس شده‌اند. به علاوه دو نقدی را که خود افلاطون در مورد مسأله وجود نفس و جاودانگی آن ایراد کرده است، مطرح شده و پاسخ‌های افلاطون به این نقدها نیز بررسی شده‌اند.

بحث دربارة علم خداوند از مهمترین مسائل فلسفه والهیات است. فلاسفه بزرگ در مورد علم خداوند نسبت به ذات خود واشیاء آراء متخالف ومتضادی ابراز نموده‌اند. در این مقاله تلاش شده تا با استفاده از متون اصلی آثار افلاطون نظر وی درباره علم الهی بررسی شود. برهمین اساس بخشهایی از محاورات پارامنیدس،سوفسطایی، جمهوری وتیمائوس گزینش شده ومورد تفسیر وارزیابی قرار گرفته است. در این میان ضمن اشاره به نظرات مفسران آثار افلاطون به تفسیر نو افلاطونیان توجه بیشتری شده است. مطلب مهم دیگری که در مسأله علم الهی مطرح می‌شود، نحوه فعل خداوند ورابطه آن با علم الهی است که تلاش گردیده تا با توجه به محاوره تیمائوس، نظر افلاطون در مورد نوع فاعلیت خداوند توضیح داده شود. علاوه بر این نسبت ایده خیر با عالم مثل ودمیوژر، جایگاه عالم مثال، علل شش گانه و انگیزه آفرینش هستی از جمله مسایلی است که در خلال بحث از نحوه علم ونوع فعالیت خداوند مورد بررسی قرار گرفته است.

مقالۀ حاضر غایتمندی نظام آفرینش را از دیدگاه ابن سینا بررسی کرده و می کوشد تا مبانی نظریه فاعلیت بالعنایه سینوی را در دستگاه فلسفی او ریشه یابی کند. از نظر ابن سینا متکلمان غرض و هدف فعل خدا را در چیزی بیرون از ذات باری تعالی جستجو می نمایند. و رمز عدم توفیق در استدلالشان نیز همین است، در فلسفه ابن سینا فعل باری قابل تعلیل به اموری از قبیل "چرا" و "به چه علت" نمی باشد زیرا فعل او مقتضای ذات اوست و نه برای انگیزه ای که او ر ا به سوی فعل برانگیزد، بر خلاف افعال بشری که چنین است. اما مشابهت میان گفتۀ ابن سینا و اشاعره ظاهری است و تفاوت بین آن دو در این مقاله نمایانده شده است.

دو مسئله عشق و زيبايی در فلسفه های افلاطون و ملاصدرا با يكديگر پيوند عميقی دارند. ايـن دو انديشمند هريك به مقتضای مبانی فلسفی خاص خود، اين پيوند را به شيوه خاصی تبيين كرده اند ودر اين ميان به رغم تفاوت آشكاری كه در توصيف هريك از دو فيلسـوف از عشـق، زيبـايی و خدا وجود دارد، رابطه ای ناگسستنی، ميان عشق حقيقی، زيبايی مطلق و خداوند برقرار كرده اند. مقاله حاضر ضمن بررسی عشق حقيقـی و زيبـايی مطلـق و ارتبـاط ايـن دو مسـئله بـا خـدا در انديشه هريك از اين دوفيلسوف به مقايسه ايـن دو ديـدگاه پرداختـه وتشـابهات و تفـاوتهـای موجود در اين دو ديدگاه را آشكار می سازد

ملاصدرا و دكارت دو فيلسوف هم عصراند و بر جوهريـت نفـس و بـدن تأكيـد كـرده، انسـان را متشكل از اين دو جوهر ـ كه يكی مجرد وديگری مادی است ـ می داننـد. آنچـه ديـدگاه ايـن دو فيلسوف را در مقابل هم قرار می دهد، نحوه تمايز نفس و بدن اسـت. براسـاس ديـدگاه دكـارت، بايد گفت تمايز نفس و بدن ذاتی است، اما طبق ديدگاه ملاصدرا، كه برمبنای آن، نفـس و بـدن هركدام مرتبه ای از مراتب ديگری محسوب مـی شـوند، تمـايز ميـان آندو هماننـد تمـايز و تبـاين موجودات هستی، ذاتی نيست، بلكه مرتبـه ای اسـت. نگارنـده بـرهمـين اسـاس در مقـام مقايسـه، ثنويت نفس و بدن را برمبنای ديدگاه دكارت «ثنويت ذاتی» و برمبنای ديدگاه ملاصدرا «ثنويت تشكيكی» نام نهاده و در آخر به اين نتيجه می رسد كه طبق ديدگاه ملاصدرا ثنويت نفـس و بـدن به معنای دكارتی آن، ذهنی و اعتباری است، نه خارجی و حقيقی.