جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونه می‌توان از متافیزیک سخن گفت، بی‌آنکه گرفتار بی‌معنایی شد؟ این پرسش بنیادینی‌ است که لودویگ ویتگنشتاین، یکی از اثرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم، در سراسر آثارش با آن درگیر بود. کتاب «متافیزیک از منظر ویتگنشتاین» نوشته‌ی امیررضا جوادی، تلاشی است نظام‌مند و دقیق برای پیگیری این مواجهه، آن‌هم از دل دو دورهٔ فکری متمایز اما پیوسته: ویتگنشتاین متقدم و ویتگنشتاین متأخر. جوادی در این اثر، چشم‌اندازی تحلیلی از نسبت ویتگنشتاین با متافیزیک ارائه می‌دهد. او نه تنها به شکاف میان دو دورهٔ فکری ویتگنشتاین توجه دارد، بلکه به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه دغدغه‌ی «معنا» در زبان، کل مواجهه‌ی ویتگنشتاین با متافیزیک را سامان می‌دهد. کتاب در سه فصل تدوین شده است: از ترسیم مبانی فکری ویتگنشتاین و تاریخ اندیشهٔ متافیزیکی، تا تحلیل دقیق نگرش او به مسائل متافیزیکی، و در نهایت جمع‌بندی دیدگاه‌ها. در نگاه نویسنده، آنچه ویتگنشتاین را از متافیزیک جدا می‌کند، نه بی‌اعتقادی به مسائل آن، بلکه وفاداری او به معیارهای معنابخشی زبان است. برای ویتگنشتاین، بسیاری از پرسش‌های متافیزیکی نه پاسخ‌ناپذیر، که نادرست طرح شده‌اند؛ پرسش‌هایی که با سوء‌فهم زبان و کارکرد آن برمی‌خیزند. جوادی با دقتی فلسفی و نثری روشن، نشان می‌دهد که چگونه فیلسوف اتریشی، از «رسالهٔ منطقی فلسفی» تا «پژوهش‌های فلسفی»، کوشیده مرزهای سخن معنادار را با دقت ترسیم کند، و از این رهگذر، متافیزیک را از درون زبان نقد کند، نه از بیرون. «متافیزیک از منظر ویتگنشتاین» نه فقط گزارشی از دیدگاه‌های یک فیلسوف، بلکه تمرینی است در فهم فلسفی زبان، معنا، و حدود اندیشه. برای خواننده‌ی ایرانی علاقه‌مند به فلسفهٔ تحلیلی، این اثر فرصتی است کم‌نظیر برای تأمل در یکی از بنیادی‌ترین گره‌گاه‌های فلسفه: اینکه چه می‌توان گفت و چرا باید خاموش ماند؟.

در این مقاله ابتدا به مفهومی از عدالت که در برخی آثار افلاطون مطرح شده اشاره می‌کنیم و سپس سعی خواهیم کرد در باب این مفهوم از چشم‌انداز فلسفۀ زبان تأملاتی را مطرح کنیم. تأملات مذکور عمدتاً از چشم‌انداز فلسفۀ زبان ویتگنشتاین متأخر و به ویژه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانیِ وی مطرح خواهد شد. به تبع ارزیابی مفهوم مذکور از چشم‌انداز ایدۀ شباهت خانوادگی، از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسی تشابه -که به نظر برخی مفسران با ایدۀ شباهت خانوادگی ویتگنشتاین قرابت دارد- نیز این مفهوم را ارزیابی خواهیم کرد و بین این دو ارزیابی مقایسه‌ای ارائه خواهیم کرد. استدلال خواهیم کرد که ارزیابی ویتگنشتاینی از مفهوم مذکور، به خلاف ارزیابی از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسیِ تشابه، به ارائۀ نظریۀ متافیزیکی بدیل برای عدالت منجر نخواهد شد، بلکه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانی ما را به رویکردی کل‌گرایانه در فهم عدالت سوق خواهد داد.

فیلسوفان متعددی شباهت میان آموزه‌های فلسفی کتاب ساختار انقلاب‌های علمی تامس کوهن با فلسفهٔ ویتگنشتاین متأخر را نشان داده‌اند؛ اما باید توجه کرد که حاصل تأثیر بنیادینی که کوهن از ویتگنشتاین گرفت نه صرفاً مجموعه‌ای از آموزه‌های فلسفی، بلکه شیوهٔ فلسفه‌ورزی او بود. از نظر ویتگنشتاین، اندیشهٔ فلسفی رایج – متأثر از علوم طبیعی – به‌دنبال «تبیین» امور است و، از این رو، در میان انبوهی از نظریه‌ها سرگشته و حیران است، در حالی‌که کار فلسفه صرفاً «توصیف» است و باید از هر نوع تبیینی در فلسفه پرهیز کرد. در واقع، آن‌چه کوهن از ویتگشنتاین وام گرفت همین شیوهٔ فلسفه‌ورزی بود که آن را برای فهم تحول و تطور «علم» به کار بست. همهٔ شباهت‌های بعدی میان آموزه‌های فلسفی کوهن با ویتگشنتاین پیامد همین شیوهٔ فلسفه‌ورزی است. کتاب توصیف فلسفی علم می‌کوشد تا پس از ایضاح شیوهٔ فلسفه‌ورزی ویتگنشتاین متأخر، خوانشی جدید از کتاب ساختار انقلاب‌های علمی تامس کوهن عرضه کند تا بسیاری از ابهام‌های مطرح‌شده در خصوص آن رفع شوند.

ایمان‌گرایی ویتگنشتاین مبتنی بر این‌است که ایمان، با فقدان دلیل سازگار است، یعنی انسان می‌تواند دلیل نداشته باشد، اما ایمان داشته باشد. به‌عبارت دیگر، او به نوعی تقدم ایمان بر تعقل و استدلال قائل است. در ایمان‌گرایی ویتگنشتاین، بحث در این‌است که اساساً، ابتدا باید ایمان حاصل آید تا بعد، انسان بتواند تعقل کند. او با طرح بازی‌های زبانی، می‌گوید: ایمان آوردن یک بازی زبانی خاص و عملی است که در متن حیات دینی می‌روید. همچنین به نظر او، مؤمنان تصاویر دینی در پیش‌زمینه خود دارند که حیات دینی آنها را میسر می‌سازد. البته این تصویر، حاصل ورزه و فعالیت است، نه استدلال و دلیل.

طبق تفسیر رایج از ویتگنشتاین، دوره‌های فکری او به دو دورة متقدم و متأخر تقسیم می‌شود. در دورة متقدم که مهم‌ترین نمود آن، تراکتاتوس است، ویتگنشتاین برای زبان و گزاره‌های زبانی ذاتی ثابت قائل است که موجب می‌شود جمله‌های خارج از آن، نظیر جمله‌های مربوط به اسطوره و آیین، بی‌معنا تلقی شوند. در دورة متأخر که تحقیقات فلسفی نمایندة برجسته آن است، ویتگنشتاین با عدول از دیدگاه اولیة خود، بازی‌های زبانی متعدد را به‌رسمیت می‌شناسد و به این ترتیب، مجالی برای بازی‌های زبانی اساطیری گشوده می‌شود، اگرچه هنوز صرفاً بازی زبانی علم، گزارة صادق و کاذب تولید می‌کند. با این همه، مقالة حاضر مدعی است که بر مبنای سیر تطور فکری ویتگنشتاین درباب اسطوره و آیین در کتاب در باب یقین، باید دورة سومی نیز در تفکر ویتگنشتاین در نظر گرفت. در این دوره سوم، اولاً، دیگر بازی زبانی علم واجد وضعیت ممتاز شناختی نیست، ثانیاً، می‌توان سخن از صدق و کذب گزاره‌های اسطوره‌ای و آیینی نیز به‌میان آورد. چنین رویکردی ما را به نوعی تکثرگرایی در باب صدق رهنمون می‌شود.