جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طبق تفسیر رایج از ویتگنشتاین، دوره‌های فکری او به دو دورة متقدم و متأخر تقسیم می‌شود. در دورة متقدم که مهم‌ترین نمود آن، تراکتاتوس است، ویتگنشتاین برای زبان و گزاره‌های زبانی ذاتی ثابت قائل است که موجب می‌شود جمله‌های خارج از آن، نظیر جمله‌های مربوط به اسطوره و آیین، بی‌معنا تلقی شوند. در دورة متأخر که تحقیقات فلسفی نمایندة برجسته آن است، ویتگنشتاین با عدول از دیدگاه اولیة خود، بازی‌های زبانی متعدد را به‌رسمیت می‌شناسد و به این ترتیب، مجالی برای بازی‌های زبانی اساطیری گشوده می‌شود، اگرچه هنوز صرفاً بازی زبانی علم، گزارة صادق و کاذب تولید می‌کند. با این همه، مقالة حاضر مدعی است که بر مبنای سیر تطور فکری ویتگنشتاین درباب اسطوره و آیین در کتاب در باب یقین، باید دورة سومی نیز در تفکر ویتگنشتاین در نظر گرفت. در این دوره سوم، اولاً، دیگر بازی زبانی علم واجد وضعیت ممتاز شناختی نیست، ثانیاً، می‌توان سخن از صدق و کذب گزاره‌های اسطوره‌ای و آیینی نیز به‌میان آورد. چنین رویکردی ما را به نوعی تکثرگرایی در باب صدق رهنمون می‌شود.

رساله‌ی منطقی- فلسفی ویتگنشتاین، اغلب به‌عنوان کتابی در نظر گرفته می‌شود که به دنبال ارایه‌ی تعریفی از حدود و مرزهای اندیشه از طریق تحلیل منطقی زبان است. امّا حقیقت امر این است که نتیجه و غایت رازآمیز و اخلاقی این کتاب است که برای وی اهمیّت دارد؛ بخشی که خود ویتگنشتاین بیشترین تأکید را بر آن دارد. او رساله را در اصل کتابی اخلاقی می‌داند و توجّه به این نکته را کلید فهم آن تلقّی می‌نماید. امروزه دو تفسیر از رساله ارایه می‌شود: تفسیر اوّل بیان می‌دارد که رساله در تلاش است تا به ما بگوید، متافیزیک به‌طور کلّیِ بی‌معناست و باید کناری نهاده شود (تفسیر پوزیتیویست‌ها). برخلاف آن، تفسیر دوم، تلاش ویتگنشتاین برای مرز نهادن میان اندیشیدنی و نااندیشیدنی، و معنادار و بی‌معنا را تلاشی متافیزیکی می‌داند. ما در این مقاله تفسیر دوم را ملاک بررسی دیدگاه ویتگنشتاین در خصوص اخلاق قرار داده‌ایم. با توجّه به آنچه خواهد آمد، به نظر می‌رسد خوانش متافیزیکی رساله، مطابق با محتوای آن، موجّه باشد؛ زیرا معتقدیم، درک درست دیدگاه ویتگنشتاین درباره‌ی اخلاق، در گرو این خوانش است.

امروزه گرچه مباحثِ مربوط به معرفت گستره‌ای وسیع یافته اما پرسش از امکانِ معرفت و یقین، همچنان نقطه‌یِ آغازِ بحث‌های معرفت‌شناسانه است. ویتگنشتاین و مور دو فیلسوفِ جریان ساز قرن بیستم‌اند که در موقفی مهم در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند. مور تنها فیلسوفی است که ویتگنشتاین در کتابِ در باب یقین از او یاد می‌کند و این دیدگاهِ مور در بابِ معرفت بود که دست مایه‌یِ فیلسوفِ اتریشی برای بحثهای بیشتر پیرامونِ معرفت و یقین قرار می‌گیرد. مور در پاسخ به مسئله‌ی امکانِ معرفت و مشکلِ شکاکیت، ادعا می‌کند حقایقی وجود دارند که به آنها معرفت داریم. او فهرستی از گزاره‌هایی سیاهه می‌کند که معرفت بدان‌ها یقینی‌اند. برخوردِ ویتگنشتاین با این ادعا سویه‌ای سلبی و سویه‌ای ایجابی دارد. به باورِ ویتگنشتاین گزاره‌هایِ مور مانند اینجا دستی وجود دارد نمونه‌هایِ درستی برای معرفت یا دانستن نیستند. مور آنها را صحیح به کار نمی‌برد. میان معرفت و یقین تمایز وجود دارد. معرفت و یقین به مقولات مختلفی تعلق دارند. از سویِ دیگر ویتگنشتاین با مور در نسبت دادنِ نقشی متفاوت به گزاره‌های یاد شده در نظام معرفتی همداستان است. نقدِ ویتگنشتاین به مور به هیچ رو جایگاهِ معرفت‌شناختیِ گزاره‌هایِ مور را تضعیف نمی‌کند بلکه برای این دست گزاره‌ها پایگاهی اساسی‌تر قائل است. در این مقاله نخست به دنبالِ روشن ساختنِ محل نزاع و نحوه‌ی این رویارویی بوده و در ادامه از رهگذر چگونگیِ پاسخِ ویتگنشتاین به مور مواجهه‌ی هر کدام از این دو فیلسوف با پرسش از امکانِ معرفت، یقین و مواجهه با شکاکان را کاویده و با عیار نقد می‌سنجیم

بنیاد اندیشۀ متقدم ویتگنشتاین این است که مفاهیمی مثل خدا و ارزش‌ها نماینده‌ای میان نام‌ها ندارند، یعنی هیچ‌گاه نامیده نمی‌شوند، زیرا نام‌ها تنها در برابر اشیا قرار می‌گیرند که اجزای بسیط و صلب جهان‌اند. از آنجا که این امور هیچ‌گاه نامیده نمی‌شوند و نشانه‌های ساده درون گزاره ندارند که نمایندۀ آن‌ها در گزاره باشند، بنابراین هیچ‌گاه گزاره‌ای معنادار دربارۀ آن‌ها شکل نمی‌گیرد و نمی‌توان دربارۀ آن‌ها سخن معنادار گفت. اگر نظریۀ ویتگنشتاین به همین‌جا ختم می‌شد، ما حق داشتیم ویتگنشتاین را پوزیتیویست بنامیم. اما فقرات انتهایی رساله شواهدی در اختیار ما قرار می‌دهد دال بر اینکه تفسیر پوزیتیویستی از رساله نمی‌تواند آن چیزی باشد که ویتگنشتاین مدنظر داشت. ویتگنشتاین ادعا نمی‌کرد که خدایی در کار نیست و زندگی یکسره فاقد معنا است و ارزش‌ها توهم‌اند، بلکه استدلالش متوجه حدود زبان بود. او می‌گفت دربارۀ آنچه بیرون از حدّ زبان است باید سکوت اختیار کرد.

ابن سینا و ویتگنشتاین غایت‌مندی تغییر و حرکت را در نظر داشته و به شیوه‌ی منطقی و استدلال عقلانی نتیجه گرفته‌اند که تغییر و حرکت، کمال نخست یا ابزار و توانایی طبیعت برای انتقال و رسیدن به آگاهی یا کمال ثانی و فعلیت محض در صورت زندگی است. آرای ابن سینا و ویتگنشتاین متاخر در خصوص مسئله‌ی تغییر و حرکت، تقارن و تشابهات منطقی و هم‌چنین تمایز نظرات این دو فلسفه را نسبت به برداشت و تصویری که هر دو فیلسوف از این منظر داشته‌اند، نشان می­دهد ابن سینا تغییر و حرکت را فرآیندی در مسیر فعلیت یافتن چیزی دانسته -که تاکنون ظرفیتی در آن نهفته بوده- برای رسیدن به تکامل؛ ویتگنشتاین در پی این است که با تغییر و حرکت، «این نه آنی‌ها» را به سمت «این‌همانی‌ها» سوق دهد، تا در فرآیند انتقال معنا، بیشترین شناخت منطقی، و در نتیجه آگاهی حاصل گردد.

بین اندیشه متاخر ویتگنشتاین در باب بازی‌های زبانی و گرامر زبان و ایده قیاس‌ناپذیری پارادایم‌های علمی کوهن شباهت‌هایی وجود دارد که منشاء آثاری تطبیقی بین این دو شده است. یکی از مسائلی که هر دو اندیشه فلسفی با آن مواجه‌اند، نسبی‌گرایی و معضلات و پرسش‌های متعددی است که نسبی‌گرایی برای یک اندیشه فلسفی ایجاد می‌کند. از وجوه اشتراک اندیشه این دو فیلسوف محوریت چارچوب مفهومی و زبانی در ارتباط با مسائلی چون معنا، فهم و صدق است. همین مطلب مورد توجه برخی از تفاسیری است که ویتگنشتاین و کوهن را حامی نسبی‌گرایی می‌دانند. در اینجا مساله نسبی‌گرایی را با تمرکز بر معضلات نسبی-گرایی برای فهم و نیز صدق، و با محوریت آثار دو مفسر ویتگنشتاین و کوهن؛ یعنی هانس گلاک و مویال شاروک، مورد بررسی قرار می‌دهیم. در باب مسائل مذکور بین این دو مفسر اشتراکات و اختلافاتی در تفسیر ویتگنشتاین و کوهن وجود دارد. از نگاه نویسنده، اولا نه قیاس‌ناپذیری کوهن و نه ایده گرامر ویتگنشتاین مانع از فهم دو پارادایم یا دو چارچوب زبانی از یکدیگر نیست. در ثانی بین ویتگنشتاین و کوهن اختلافی بر سر تقدم و تاخر زبان از یک سو و طبقه‌بندی‌های ذهنی از سوی دیگر وجود دارد. ثالثا ایده رفتار مشترک نوع بشر در اندیشه ویتگنشتاین مانع از نسبی‌گرایی در صدق نیست. با توجه به این سه موضع، مواضع گلاک و مویال شاروک در تفسیر ویتگنشتاین و کوهن مورد انتقاد قرار گرفته است.

ویتگنشتاین در کتاب «ملاحظه­‌هایی در بارۀ رنگ» در یک عبارت کوتاه در بارۀ این باور که آیا خداوند در نگرش کسی که به او اعتقاد دارد به‌عنوان تبیین­گر رخدادهای جهان تلقی می‌­گردد؟ یعنی جایگاه خداوند در باور یک مؤمن فقط به‌عنوان موجودی نهایی است که می‌­توان از طریق او تنها حوادث جهان را تبیین کرد؟ یا این‌که خداوند به‌عنوان حقیقتی است که مؤمن با باور خود به او زندگی می‌­کند؟ برایان دیویس در شرح و تفسیر این عبارت کوتاه سعی می­‌کند نگرش ویتگنشتاین در بارۀ باور یک مؤمن به خدا، را واکاوی کند. در این واکاوی، در نهایت، به این نتیجه می‌رسد که نگاه ویتگنشتاین دربارۀ خدا و نگاه او دربارۀ نگرش یک مؤمن به خدا، به‌هیچ‌وجه نگرشی تقلیل­‌گرایانه نیست، بلکه به­ گونه‌­ای به رویکرد سنتی، همدلی بیش­تری نشان می‌­دهد.