جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مباحث مهم کلامی که از قرن اوّل هجری در میان متکلّمان و مفسّران مسلمان مورد اختلاف واقع شده است، تفسیر آیات موهم وجود اعضا برای خداوند متعال است. هریک از فرق مسلمان، به رویکردهای مختلفی چون تشبیه و یا تأویل و غیره روی آورده اند. این مقاله، پس از مروری کوتاه بر دیدگاه های کلامی مشهور، به بررسی دیدگاه مفسّر و قرآن پژوه معاصر شیعی؛ آیت الله معرفت و یکی از مفسّران بزرگ اهل سنّت؛ فخر رازی پرداخته و نمایان می کند هریک با تعابیر متفاوت با استناد به استدلال های عقلی و نقلی و با بهره گیری از تأویل در صدد نفی جسمانیت و وجود اعضا برای خداوند در آیات موهم چنین صفاتی هستند؛ البته آیت الله معرفت در بخش دلایل نقلی بیشتر از روایات اهل بیت علیهم السّلام و استدلال های اصولی بهره برده و فخر رازی در این رابطه از دلائل ادبی، بهره می گیرد. در مقاله پیش رو، کوشش شده است تا با تقسیم بندی منظمی دیدگاه این دو مفسّر شیعی و اهل سنّت، مطرح و به صورت تطبیقی ارائه گردد.

موضوع این مقاله بررسی ومقایسه تأویل از دیدگاه ابن عربی و آیت الله معرفت است. در رابطه با تأویل و معنای آن دیدگاه های مختلفی وجود دارد که با توجه به گوناگونی آن لازم دیدیم نظر ابن عربی و آیت الله معرفت را در این باره مورد مطالعه قرار دهیم. واژه تأویل هفده بار در قرآن بکار رفته است که در برخی موارد، به تأویل آیات قرآن اشاره دارد. این استفاده قرآن از تأویل سبب شد که بابی با عنوان تأویل آیات قرآن و تفاوت آن با تفسیر در میان علما گشوده شود. به طور کلی ابن عربی و آیت الله معرفت هردو بر این عقیده اند که تأویل با تفسیر متفاوت است و آیات قرآن علاوه بر تفسیر، تآویل پذیر نیز هستند اما در چگونگی تأویل قرآن، شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند. اصلی ترین شباهت آنها در این است که هردو تأویل را باطن کلام خدا می دانند نه مصداق آن،با این وجود تفاوت های آنها سبب شده که مصداق عملی آ نها در تأویل بسیار متفاوت با یکدیگر باشد که مهمترین آن ها این است که ابن عربی تأویل را علمی موهبتی می داند که از جانب خداوند به افراد خاصی الهام می شود اما آیت الله معرفت برای آن ملاک ها و ضوابطی را مشخص می کند که با رعایت آنها می توان به تأویل دست یافت واحتیاجی به الهام نیست.

اندیشمندان علوم قرآنی، دیدگاه‌های گوناگونی در باب تفسیر عرفانی مطرح کرده‌اند. از جملۀ این اندیشمندان محمدهادی معرفت می‌باشد. به نظر او، مستند تفاسیر اهل معرفت، ذوق و سلیقه شخصی بوده و تفاسیر آنان از مقوله تفسیر به رأی است. همچنین منظور از واژه بطن که در روایات آمده، دلالت التزامی غیر بیّن کلام است و نیز تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی هستند. در مقاله پیش رو، پس از گردآوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای، این دیدگاه وی پیرامون تأویل و تفسیر عرفانی به روش تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده که: اولاً بخشی از تفاسیر عرفا بیان معانی باطنی قرآن است و آنان در تفسیر و تأویل آیات از روش‌های متداول فهم متن بهره برده‌اند. ثانیاً تأویل قرآن از باب دلالت التزامی غیر بیّن نیست، بلکه غالباً به معنای باطن کلام وحی و گاهی جری و تطبیق است. ثالثاً تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی نیست، بلکه اشارات و لطایفی است که پس از تلاوت باطنی قرآن بر قلوب اهل معرفت وارد شده و فهم نو و جدید محسوب می‌شود و در بیشتر موارد، هیچ پیش‌زمینه ذهنی پیرامون آن وجود نداشته تا از باب تداعی معانی به شمار آید.

روایات اسباب نزول، از جمله مباحث مطرح در علوم قرآن است که در تفسیر آیات قرآن همواره مورد توجّه بسیاری از مفسّران و قرآن­پژوهان بوده است. افزون بر آن، در پژوهش قرآنی واژه‌شان نزول نیز در کنار واژه سبب نزول به کار رفته است. پرسش اصلی این است که این دو مقوله چه تفاوتی با هم دارند و به چه علت دو لفظ خاص به کار برده می‌شود؟ شناخت دقیق این دو باعث به کار بردن هر یک در جایگاه مناسب خود و پرده­برداری صحیح­تر از آیات می­شود. در این مقاله، نظر علامه طباطبایی و آیت­الله معرفت، دو مفسر بزرگ معاصر شیعه درباره تفاوت یا عدم تفاوت به صورت تطبیقی بررسی خواهد شد و مفهوم لغوی و اصطلاحی شأن و سبب نزول، اهمیت و ضرورت بحث و جایگاه اسباب نزول ارزیابی می­شود. علامه طباطبایی(ره) علاوه بر نظر منتقدانه نسبت به این روایات، تفاوتی میان شأن و سبب نزول قائل نیستند و فقط در صورت وجود شرایط مورد نظر ایشان، روایات مذکور قابلیت استفاده برای تبیین و توضیح آیات را دارند؛ اما آیت­الله معرفت میان این دو مقوله تفاوت قائل‌اند و معتقدند شأن نزول اعم از سبب نزول است. همچنین اگر آیه‌ای درباره اتفاقی در گذشته یا حال به عنوان عبرت و توضیح باشد، شأن نزول اعم از سبب نزول است.

بطن و تأویل آیات‌قرآن، از دیرباز یکی از مسائل بحث‌برانگیز و مورد‌توجه اندیشمندان بوده که حجم گسترده‌ای از روایاتِ ذیل آیات را به خود اختصاص داده است. تطبیق بخش عمده‌ای از روایات بر امامت، دوستان و دشمنان آن‌ها در تأویلات شیعه، دستاویز برخی مخالفان شده است؛ ذهبی از‌جمله نویسندگان منتقدِ معاصر اهل‌سنت در کتاب «التفسیر و المفسرون»، شیعه را به تأویلات ناصحیح و افراطی آیات بر اهل‌بیت(ع) درراستای تحمیل آرائشان بر قرآن، متهم نموده که آیت‌الله معرفت از شخصیت‌های بارز معاصرِ قرآن‌پژوهی شیعه کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» را درراستای نقد و پاسخ به ذهبی در دفاع از شیعه نگاشته است. این پژوهش در‌راستای انتقادات ذهبی بر تأویلات شیعه، با تبیین مفهوم صحیح بطن و تأویل، و یافتن ضوابط صحیح در تبیین لایه‌های درونی قرآن، به بررسی و نقد اتهامات ذهبی با تأکید بر آرای آیت‌الله معرفت پرداخته است. یافته‌های حاصل از پژوهش این است که تفاوت نگرش ذهبی در تبیین ماهیت بطن و تأویل، منجر به انتقاداتی بر تأویلات شیعه شده و آیت‌الله معرفت در پاسخ به این انتقادات، باتوجه به جاودانگی و جهان‌شمولی قرآن، بطن را همتای تأویل، مفهوم عامی دانسته که با الغای خصوصیات از آیه، قابل‌انطباق بر مصادیق نوظهور است. تطبیق مفهوم عام بر مصادیق مختلف مطابق با معیارهای صحت تأویلی است که مورد‌‌قبول ذهبی نیز می‌باشد.

«منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و بازتعریف آن دارند یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربۀ بشر در طول قرون و اعصار است. تفاوت مناهج و روش‌های تفسیری، با منابعی که مفسر انتخاب می‌کند، ارتباط دارد. مقالۀ حاضر تلاش دارد تا دیدگاه استاد معرفت را دربارۀ منبعیت گفتار صحابه و تابعان به دست آورد و تمایزات این دیدگاه‌ را با علامه طباطبایی بررسی کند. اهمیت گزینش این دو مفسر در آن است که یکی به شدت به منبع قرآن به قرآن توجه کرده و دیگری بر روایات و آثار تفسیری تمرکز دارد. مقالۀ حاضر به ترتیب، دیدگاه تطبیقی استاد معرفت و علامه طباطبایی را دربارۀ اقوال صحابه و تابعان بررسی کرده است. این مقاله دلیل حجیت و اعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر ایشان با علامه طباطبایی را بررسی کرده است. نتیجۀ بررسی، آن است که ریشۀ اختلاف‌نظر، به درهم‌آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک‌ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن برمی‌گردد. واژگان کلیدی: منابع تفسیر، مناهج تفسیری، تفسیر روایی، آیت‌الله معرفت، علامه طباطبایی، صحابه، تابعان. «منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و بازتعریف آن دارند یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربۀ بشر در طول قرون و اعصار است. تفاوت مناهج و روش‌های تفسیری، با منابعی که مفسر انتخاب می‌کند، ارتباط دارد. مقالۀ حاضر تلاش دارد تا دیدگاه استاد معرفت را دربارۀ منبعیت گفتار صحابه و تابعان به دست آورد و تمایزات این دیدگاه‌ را با علامه طباطبایی بررسی کند. اهمیت گزینش این دو مفسر در آن است که یکی به شدت به منبع قرآن به قرآن توجه کرده و دیگری بر روایات و آثار تفسیری تمرکز دارد. مقالۀ حاضر به ترتیب، دیدگاه تطبیقی استاد معرفت و علامه طباطبایی را دربارۀ اقوال صحابه و تابعان بررسی کرده است. این مقاله دلیل حجیت و اعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر ایشان با علامه طباطبایی را بررسی کرده است. نتیجۀ بررسی، آن است که ریشۀ اختلاف‌نظر، به درهم‌آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک‌ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن برمی‌گردد.

روایات تأویلی، حجم قابل‌توجهی از روایات تفسیری امامیه را به‌ خود اختصاص داده است. این روایات به ‌سبب دشواری‌های مفهومی و ارتباط پیچیده‌ای که با ظاهر آیات دارند، در گذشته کمتر مورد تحلیل فراگیر نظری قرار گرفته‌اند. اما در دوران معاصر شاهد تلاش‌هایی در اين ارتباط از سوی علامه طباطبائي با طرح نظریۀ جری، و آيت‌الله معرفت با ارائه نظریۀ بطن هستیم. جواز توسعۀ مصداقی یا امکان تطبیق مفاهیم آیات بر مصادیق پوشیده و پسینی، خمیرمایة نظریة علامه است؛ و برابری بطن با مفاهیم کلی و مجرد از خصوصیاتِ غیردخیل در هدف و مقصود آیات، بن‌مایۀ نظریة آيت‌الله معرفت است. بااین‌همه، نمی‌توان برخی انواع روایات تأویلی را با این دیدگاه‌ها تحلیل و توجیه کرد، بلکه گره‌گشایی از آ‌نها، نیازمند ارائة نظریه‌های جدیدی در حوزة روش‌شناسی تفسیر اهل‌بیت علیهم السلام است.

تأویل از واژگان پُر رمز و راز قرآن کریم است که در فهم آموزه‌های قرآنی نیز نقش بسزایی دارد. نگاهی اجمالی به تاریخ تأویل نزد قرآن‌پژوهان، حکایت از آن دارد که این واژه، روزگاران پُر فراز و نشیبی را در گستره تعریف گذرانده و آیات قرآن و روایات متعدد نیز بر رازگونه ماندن آن، تأثیر داشته است. نوشتار پیش رو که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا به بررسی نظرات آیت‌الله معرفت و ابن شهر آشوب مازندرانی در این‌باره بپردازد و به تحلیل آن‌ها بنشیند. بازخوانی تعریف تأویل و ارزیابی کارکرد تفسیری آن از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه برجسته، از اشتراکات و افتراقات قابل تأملی میان آنان حکایت دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ابن شهر آشوب بر خلاف آیتالله معرفت -که برای واژه تأویل تعاریف لغوی و اصطلاحی در نظر گرفته- صراحتاً به تعریف این واژه روی نیاورده است و هم‌چون مفسران نخستین، تفسیر و تأویل را به یک معنا دانسته و با استناد به معیارهای مطمئن، به تبیین آیات مشکل و متشابه قرآن همت گمارده است. آیت‌الله معرفت نیز تلاش بسیاری در بازشناسی تأویل و ارائه معنای دقیق آن از منظر شیعه نموده است که این معناشناسی می‌تواند با تکیه بر آیات و روایات و قرائاتِ مفسران گذشته، صفحه تازه‌ای از صحنه پُر فراز و نشیب تعریف این واژه رمزآلود را رقم زند.