جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش با هدف شناخت و تحلیل رویکرد تقریبی شیعه در قرن پنجم و پانزدهم هجری، با تمرکز بر نمونه‌های موردی شیخ طوسی و آیت‌الله محمد هادی معرفت، انجام شده است. شیخ طوسی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن پنجم، در آثار خود به‌ویژه تفسیر «التبیان» با بهره‌گیری از منابع مشترک میان شیعه و اهل‌سنت، احترام به تفاوت‌های فقهی و کلامی، و تأکید بر اصول مشترک دینی، رویکردی تقریبی را دنبال کرده است. در قرن پانزدهم، آیت‌الله معرفت نیز در تفسیر «الاثری الجامع» با استفاده از روایات اهل‌سنت، رعایت ادب در نقد آرای مخالف، و تأکید بر مشترکات دینی، به ترویج وحدت اسلامی پرداخته است. این مطالعه با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای، به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو عالم در روش‌های تقریبی، به‌ویژه در حوزه تفسیر قرآن، می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هر دو عالم، با وجود تفاوت‌های تاریخی و روش‌شناختی، با تکیه بر عقلانیت، احترام متقابل، و تمرکز بر مشترکات، نقش مؤثری در کاهش تفرقه و تقویت همگرایی میان مذاهب اسلامی ایفا کرده‌اند. این پژوهش برای اولین بار در سطح رساله دکتری به مقایسه تطبیقی رویکرد تقریبی این دو عالم پرداخته و بر اهمیت تاریخی و کاربردی تقریب در ایجاد انسجام اسلامی تأکید دارد.

موضوع نسخ در طول تاریخ تفسیر، علوم قرآن و اصول فقه، از جمله مباحث چالش‌برانگیز و پراهمیت بوده است. بررسی آثار نگاشته‌شده در این موضوع نشان می‌دهد که همچنان درباره تبیین وجوه تفاوت و تشابه دیدگاه اندیشمندان پژوهش‏های زیادی صورت نگرفته است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تطبیقی دیدگاه شیخ طوسی در اولین تفسیر جامع شیعی، التبیان فی تفسیر القرآن، و آیت‌الله معرفت در اولین مجموعه علوم قرآنی شیعه، التمهید فی علوم القرآن پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که آیت‌الله معرفت به‌جز در دو قسم از اقسام نسخ، یعنی «نسخ لفظ بدون حکم» و «نسخ لفظ و حکم»، که قائل به عدم وقوع نسخ است، در سایر مباحث نظری با شیخ طوسی اشتراک دارد. علاوه بر این، آیت‌الله معرفت با ارائه ابداعات نظری نظیر تقسیم‌بندی «نسخ مشروط» و «نسخ متدرج»، مفهوم نسخ را با شرایط اجتماعی-زمانی تطبیق داده است. از نظر مصداقی نیز، با وجود اشتراک نظر در نسخ برخی آیات، آیت‌الله معرفت برخلاف شیخ طوسی در آیات 240 و 109 سوره بقره قائل به عدم نسخ است. این پژوهش بر اهمیت بازنگری در مفهوم نسخ برای تبیین بهتر روابط میان تشریعات قرآنی تأکید می‌کند.

در دهه‌های اخیر، نقدهای مستشرقان به قرآن کریم به‌ویژه در زمینه‌ی قصص قرآنی، در قالبی جدید و با بهره‌گیری از روش‌های تاریخی، تطبیقی و هرمنوتیکی، فضای گسترده‌ای در مطالعات اسلامی ایجاد کرده است. قصص قرآنی به دلیل وجوه اشتراک ظاهری با برخی روایت‌های توراتی و اسطوره‌ای، مورد توجه ویژه‌ی مستشرقان قرار گرفته و از جهات مختلف چون اقتباس، افسانه‌انگاری، تکرار، و ناسازگاری ساختاری مورد انتقاد واقع شده‌اند. در این میان، آیت‌الله محمدهادی معرفت، از جمله مفسران و قرآن‌پژوهان معاصر است که با روشی علمی، دقیق و ترکیبی، به تحلیل و پاسخ‌گویی به این شبهات پرداخته است.پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل روش‌شناسی آیت‌الله معرفت در مواجهه با شبهات استشراقی در حوزه قصص قرآنی انجام شده و تلاش دارد تا ضمن تبیین مبانی معرفتی، تفسیری، تاریخی، انتقادی و عقلانی این روش، ظرفیت‌های آن را برای دفاع علمی از قرآن کریم آشکار سازد. سؤال اصلی پژوهش این است که روش‌شناسی آیت‌الله معرفت در پاسخ به شبهات مستشرقان، چه ساختاری دارد و چه مزایا و محدودیت‌هایی در بستر گفتمان نوین قرآنی ارائه می‌دهد.در فصل دوم، مبانی پنج‌گانه روش‌شناسی آیت‌الله معرفت مورد بررسی قرار گرفت. در این فصل مشخص شد که روش او بر پایه‌ی اصولی چون وحی‌باوری، عصمت قرآن، تفسیر قرآن به قرآن، نقد پیش‌فرض‌های استشراقی، و تحلیل تطبیقی انتقادی بنا شده است. او با بهره‌گیری از منابع قرآنی، تفاسیر معتبر شیعه، روایات مأثور، و تحلیل مستند منابع یهودی-مسیحی، دیدگاه‌های مستشرقان را در چارچوبی علمی و منصفانه بررسی و نقد می‌کند. افزون بر این، وی از استدلال‌های عقلی، برهان منطقی، و زبان گفت‌وگومحور بهره می‌گیرد تا پاسخ‌های او نه‌تنها از حیث دینی، بلکه از منظر عقل و اخلاق علمی نیز قابل دفاع باشد.در فصل سوم، مهم‌ترین شبهات مطرح‌شده از سوی مستشرقان درباره‌ی قصص قرآن بررسی شده و پاسخ‌های آیت‌الله معرفت به آن‌ها مورد تحلیل قرار می‌گیرد. این پاسخ‌ها عمدتاً با هدف اثبات اصالت وحی، تفاوت قرآن با عهدین، رفع اتهام اسطوره‌گرایی، و تبیین انسجام ساختاری قصص قرآنی ارائه شده‌اند.از یافته‌های کلیدی تحقیق می‌توان به این نکته اشاره کرد که روش‌شناسی آیت‌الله معرفت از لحاظ نظری، ظرفیت بالایی برای دفاع عقل‌محور از قرآن دارد، اما در سطح کاربرد بین‌المللی، با محدودیت‌هایی مانند کم‌توجهی به نظریه‌های جدید هرمنوتیکی و محدود بودن زبان عرضه مواجه است.نوآوری این پژوهش در آن است که با رویکردی نظام‌مند، تمام ارکان روش‌شناختی آیت‌الله معرفت را در پاسخ به استشراق قرآنی تحلیل کرده و برای نخستین‌بار، مزایا و محدودیت‌های آن را در بستری تطبیقی-تحلیلی ارزیابی کرده است.

این مقاله به دنبال کشف نقاط اشتراک، افتراق دو مقولۀ روش‌شناسانه و رسیدن به فهمی بین‌الأذهانی از آنهاست. منظور نویسنده از هرمنوتیک، هرمنوتیک عام و روشمند است. در این مقاله ابتدا نظرات هرش و بتی بررسی می‎شود و سپس معانی «تفسیر» و «تأویل» از دیدگاه آیت‌الله معرفت مورد بررسی قرار می‌گیرد. اهمیت ساخت زبانی قرآن در ایجاد فرهنگ جدید زبانی و تأثیر فضای ذهنی مخاطب در تفسیر نیز از دیگر موضوعاتی است که بررسی خواهد شد. در نهایت نویسنده پس از بررسی تطبیقی این مسائل به این نتایج دست یافته است: 1. وجود روش عام در هر دو مقوله‌ی مورد مطالعه وجود دارد؛ 2. هرمنوتیک هرش از این جهت که دربردارندۀ دو مرحلۀ عبور از معنای لفظی برای رسیدن به معناداری است، انطباقی قابل‎ملاحظه‌ با معنای «تأویل» از دیدگاه آیت‌الله معرفت دارد که به انتزاع مفاهیم عام از آیه قائل است، اما برای متن، معنای واحدی را درنظر می‌گیرد که روش دستیابی به آن را ارائه نمی‌کند؛ 3. هرمنوتیک نامتقارن با وجود قید ذهنیّت، به تفسیر و ترجمۀ آزاد قرآن برای فهم و استفاده همگان قائل است، بنابراین با وجود شباهتی که در نتیجۀ آن با روش آقای معرفت وجود دارد، در عمل به شیوه‌ای متفاوت عمل می‌کند.

عالم ذر یکی از مباحث معرفتی است که در علوم مختلف اسلامی از جمله کلام، فلسفه و تفسیر موردبحث و گفتگوي نظریه پردازان قرار گرفته است. در بین مفسران، علما و حکما در زمینه امکان یاامتناع عالم ذر، چیستی عهد الست و کیفیت وقوع و نیز زمان عالم ذر اختلاف نظر جدي مشاهده می-شود، که از عدم وجود تا تحقق آن براي همگان از روز اول خلقت انسان تا پایان دنیا صاحب نظر دارد.از منظر بعضی عالم ذر به دلایل عقلی و نقلی واقع شده و توان درك آن، با توجه به حقایق مربوطه ودقت هاي فلسفی در چگونگی عالم ذر امکان پذیر است. در مقابل برخی به رغم آیات و احادیث وتفسیرهاي فراوانی که در ذیل آیات مطرح شده است، معتقدند نمیتوان به حقیقت عالم ذر و چگونگیوقوع آن دست یافت و شناخت در این زمینه کافی نیست. در این جایگاه بعضی اساسا وقوع عالم ذر را ممتنع میدانند و دستهاي دیگر آن را حمل بر مجاز میکنند. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلیدر صدد استخراج دیدگاه چندي از قرآن پژوهان و مفسران فریقین با تاکید بر آراء تفسیري علامه معرفت و علامه جوادي و زمخشري و فخررازي در خصوص عالم ذر تنظیم شده تا از رهگذر اینبررسی نظرات ایشان پیرامون مساله عالم ذر مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

آیت‌الله معرفت و رشیدرضا از مفسران معاصر و تأثیرگذاری هستند که هرکدام طبق مبنای خاص خود به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند. مطالعه تطبیقی آرای قرآنی آن‌ها افزون بر فهم صحیح و دقیق نظرات آن‌ها به انتخاب نظر برتر نیز کمک می‌کند. از جمله آیاتی که این دو مفسر در مورد آن دیدگاه‌های تفسیری متفاوتی را ارائه کرده‌اند آیات مربوط به داستان سکونت حضرت آدم و حوا در بهشت و وسوسه ابلیس و خطیئه آن دو است که در سه سوره از قرآن مطرح شده است. هدف هر دو مفسر در تفسیر این آیات حل شبهه عدم عصمت حضرت آدم در مسئله سرپیچی از فرمان خداوند مبنی بر نخوردن از شجره ممنوعه است. آیت‌الله معرفت با قائل‌شدن به ارشادی‌بودن نهی موجود در آیه {وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ} به معناکردن و تفسیر الفاظ و آیات داستان و حل شبهه مذکور پرداخته است و رشیدرضا با قول به عدم نبوت آدم هنگام سکونت در بهشت و نیز تمثیلی‌دانستن این داستان، شبهه مورد بحث را دفع کرده است. در این مقاله ضمن بیان تفصیلی و توضیح آرای هر دو مفسر به‌صورت جداگانه در زمینه آیات مربوطه، به بررسی تطبیقی آرا پرداخته شده، نقاط قوت و ضعف هریک از این دو نظریه بیان گردیده، ایرادات وارد به تفسیر رشیدرضا در خصوص این آیات مطرح شده و نظریه آیت‌الله معرفت ترجیح داده شده است.

قرآن چشمه‌ای همیشه جاری در بستر زمان است که تشنگان حقیقت و هدایت از زلال آن سیراب گشته و هم چنان در گذر زمان، جاری و جاودانه است. یکی از مهم‌ترین رموز جاودانگی قرآن، تطبیق و سرایت‌دادن مفاد آیات بر مصادیق جدید در گذر زمان است. از این عمل، تحت عنوان «قاعده جری» یا «قاعده جری و تطبیق» یاد می‌شود. آیت‌الله معرفت بر این باور است که قاعده جری، غیر از تأویل آیه می‌باشد؛ بنابراین بررسی و نقد این دیدگاه بر اساس روایات، اهمیت و ضرورت می‌یابد. ازاین‌رو، در این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی درصدد یافتن پاسخ این سؤال هستیم که آیا نظریه آیت‌الله معرفت مبنی بر نفی تأویلی بودن قاعده جری منطبق با روایات است؟ در این راستا ابتدا دیدگاه ایشان مطرح و سپس با استفاده از روایاتی که در آن‌ها تأویل قرآن به مصادیقی توصیف‌شده که فراتر از سبب و مورد نزول آیات می‌باشند و نیز روایاتی که در آن‌ها قاعده جری به‌کاربرده شده و تصریح‌شده که این عمل، تأویل قرآن است، ادعای ایشان، نقد و اثبات شد که جری و تطبیق، یکی از انواع تأویل قرآن است.

نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره‌ای از گزاره‌های حقیقی وجود دارد که به‌طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می‌توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره‌ای از گزاره‌های قرآن خارجی‌اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره‌هایی نیز می‌توان با الغای خصوصیت به‌گزاره‌های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت‌گری؛ نظریه‌های نسخ‌های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه‌ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.