جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد مجتهد شبستری با تکیه بر پاره‌ای نگره‌های فلسفه زبانی معاصر، به‌ویژه نظریه افعال گفتاری نتیجه‌هایی برگرفته است که بر اساس آنها سخن‌گفتن خداوند متعال را با انسان از راه وحی رسالی ناممکن کرده، باب مفاهمه زبانی وی با بشر مسدود انگاشته می‌شود. نتیجه روشن این گمانه آن است که قرآن نمی‌تواند کلام الاهی باشد، بلکه در لفظ و معنا کلامی بشری است. اکنون بر آن هستیم تا نگاهی به فلسفه زبان معاصر، مهم‌ترین تکیه‌گاه قرآن‌شناسی شبستری، افکنده، چگونگی دلالت آن بر نگره قرآن‌شناختی بشری‌انگارانه وی را بازکاویم.

نوشتار پیش رو در دو جهت به نقد مدعیات آقای مجتهد شبستری دراین‌باره پرداخته است؛ ابتدا نقطه نظرهای وی درباره نظریه پشتیبان اجتهاد فقهی به نقد کشیده خواهد شد سپس نتیجه‌گیری وی مبنی بر عدم کارایی این نظریه مورد واکاوی قرار گرفته و ضمن نشان‌دادن مغالطه‌ها و اشتباه‌های فاحش علمی وی، به اثبات این مسئله می‌پردازد که علم اصول با بالندگی و پیشرفت خود و اجتهاد فقهی با پویایی خود می‌تواند پاسخ‌گوی تمام مسائل مستحدثه و جدید باشد و مواردی که توهم شده که تابع روش‌های عقلایی صرف و نه مستنبط از کتاب و سنت است، اثبات خواهد شد که اصولاً از سنخ مسائل استنباطی نبوده بلکه ابزارهای اجرایی احکام اولیه یا از سنخ احکام حکومتی و اختیارات حاکم بما هو حاکم است که روش‌شناسی خاص خود را دارد.

آقای محمد مجتهد شبستری از دگراندیشان معاصر است که بر اساس مبانی برگرفته از علم هرمنوتیک، موضوع‌های گوناگون دینی و اجتماعی را تحلیل کرده و در این‌ باره آثار فراوانی تولید کرده است. وی پایگاه اندیشه خود و نیز اندیشه­ سازنده منظومه هرمنوتیکی ­اش را فلسفه قاره ­ای قرن بیستم آلمان معرفی کرده و در اهمیت آن گفته است که مشکل جهان اسلام در حال کنونی، عدم تمسک به مکتب هرمنوتیکی برآمده از این مبنای فکری که هرمنوتیک فلسفی نام دارد، می ­باشد؛ با این حال منظومه هرمنوتیکی وی مجموعه گردآمده از عنصرهایی است که به صورتی غیرعلمی از مکتب‌های هرمنوتیکی گوناگون که در مبانی و بلکه بناها با هم به‎طورکامل متضاد و حتی متناقض هستند، به عاریه گرفته شده و در کنار هم قرار داده شده ­اند؛ به‎طورمثال وی در مبانی انسان­شناختی و معناشناختی و نیز جایگاه تفسیر در فهم معنا بر اساس آموزه ­های هرمنوتیک روشی و هرمنوتیک روش­ شناختی سخن گفته است و در مباحث مربوط به معرفت شناسی فهم و فرایند آن نیز ترکیبی از هرمنوتیک فلسفی و هرمنوتیک روشی را انتخاب کرده است. افزون بر اینکه تلقی وی از هرمنوتیک روش ­شناختی شلایر ماخر نادرست می‌باشد و مسئله اصلی وی را اشتباه تشخیص داده ­است. مقاله پیش رو می‌کوشد این اقتباس­ه ای غیرفنی و برداشت‌های نادرست را نشان دهد و بحث کند.

این کتاب نقدی است از "علی صفایی حائری" در باب بعضی از شبهات کلام جدید و نوشته‌های دین‌پژوهی معاصر. این کتاب شامل دو مقاله است. اولین مقاله، متن دست نویس نگارنده در نقد و بررسی بخش هفتم کتاب "آشنایی با فلسفه تحلیلی" به نام "نقدی بر، براهین اثبات وجود خدا" و نیز نقد کتاب "خدا در فلسفه‌ی" "بهاءالدین خرمشاهی" است که آن هم ترجمه‌ی مقالات مربوط به برهان‌های اثبات وجود باری، نوشته و ویراسته‌ی "پل ادواردرز" از "دایره المعارف فلسفه" است. دومین مقاله، نقد و بررسی کتاب "هرمنوتیک کتاب و سنت" نوشته‌ی "محمد مجتهد شبستری" است.

مسئله وحی یکی از جدی ترین مسائل علم کلام و الهیات است. متفکران اسلامی درطول تاریخ تلاش کرده اند تا به تحلیل این پدیده بپردازندکه بررسی این نگاه ها به ما کمک می کند که با نگرش های نوین در هر زمان آشنا شویم فارابی و ابن سینا معتقدند که ابتدا وحی بواسطه عقل فعال بر نفس پیامبر افاضه می شود و سپس بواسطه قوه متخیله به صورت حسی در می آید در واقع فاعل ومنشا وحی خداوند است. از نظر ملاصدرا نبوت عطایی الهی است که در آن امور اکتسابی پیامبر دخالتی ندارد و پیامبر بواسطه ولایت معانی و معارف را از خداوند یا فرشته وحی دریافت و به مردم ابلاغ می کند. از نظر ملاصدرا قوه متخیله پیامبر نیز چنان قوی است که در بیداری عالم غیب را به چشم باطنی مشاهده کرده و صورتهای مثالی غایب از انظار مردم بر او متمثل می شود.علامه طباطبایی وحی را امر بیرونی دانسته که منشا آن خداوند است و فرشته وحی و پیامبر هیچ دخل و تصرفی در الفاظ وعبارات قرآن ندارند همچنین معتقد است که وقتی به پیامبر وحی میشد حالتی شبیه بیهوشی به ایشان دست می داد به نام رحاءالوحی. مطهری نیزمعتقد به درونی بودن وحی است یعنی پیامبر حقایقی را با باطن دریافت می کردند وحواس بیرونی در آن نقشی نداشته است واینکه وحی تجربه دینی نیست .در مورد وحی برخی از نویسندگان فرضیاتی مطرح کرده اند که با دیدگاه متفکران اسلامی متفاوت است از جمله رویا انگاری وحی و جای گزین کردن تفسیر قرآن با تعبیر قرآن . نظریه رویا انگاری وحی یکی از عمده ترین شبهاتی است که پیرامون مساله وحی مطرح شده است که با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مُخبِر ومخاطب که به سان روایت گری است که دارای رویاهای خود است وقرآن به عنوان حاصل آن ، خواب نامه ایست که پیش از تفسیر و مفسر نیازمند تعبیر ومعبر است. عبدالکریم سروش نظریه رویا انگاری وحی را در نگاشته ای با عنوان «محمد راوی رویاهای رسولانه» مطرح کرده است که براساس تلقی جدید سروش از وحی پیامبر فقط راوی خوابهایی است که دیده است به ادعای وی این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. این نظریه از ابداعات سروش نیست بلکه ایشان فقط آن را تکمیل و شواهدی را بیان کرده است. شاید شاه ولی الله دهلوی اولین کسی باشد که میان وحی قرآنی و رویا نسبتی برقرار کرده است به عقیده اوتمام قصص قرآن ومعجزاتی که در این قصص به پیامبران نسبت داده شده است ازقبیل منامات ورویا است. نظریه رویا انگاری وحی را دکتر محمد مجتهد شبستری مطرح می کند و معتقد است زبان اساسی قرآن زبان روایت گری است و قرآن را حاصل فهم پیامبر می داند. نصرحامد ابوزید نیز نظریه رویا انگاری وحی را مطرح کرده است، ابوزید قرآن را کلام پیامبر می داند ودر مورد قرآن از مفهوم روایت استفاده میکند.نظریه رویا انگاری وحی مورد انتقاد محققان وصاحب نظرانی چون عبدالعلی بازرگان، عبدالله نصری، سید یحیی یثربی، عبدالحسین خسروپناه، آیت الله سبحانی ، علیرضا قائمی نیا، حسین انصاری وسید محمد علی ایازی قرار گرفته است که انتقادهای منتقدین غالباً مبتنی بر این نکته است که دلیل درست وتوجیه قابل قبول برای این نظریه ازسوی صاحب نظریه ارائه نشده است. و اینکه نظریه رویاانگاری مستلزم اتصاف ساحت شریف پیامبر به کذب وجهل وتوهم وحی وحتی انکار نبوت است.هدف ما در این رساله تبیین نظریه رویا انگاری وحی و بررسی لوازم وپیامدهای این نظریه و شواهد و ادله ای که ارائه نموده اند و بیان نقدهایی که از طرف منتقدین بر این نظریه وارد است می باشد

در نگاه روشنفکران و نواندیشان دینی وضعیت زنان یکی از مهمترین شاخص‌های بسط مدرنیته و معیاری برای رشد و توسعه‌ی هرکشور است. آنان کارایی دین را نه با میزان گسترش حوزه جغرافیایی و یا شمار هواداران آن بلکه با " التزام و پایبندی آن در برابر حیات انسان ها و کارایی آن در تغییر زندگی " دینداران می‌سنجند. و تلاش می‌کند با "باز اندیشی" در دین تفسیری قابل قبول و متناسب با پرسش‌های تازه‌ی روزگار ارائه دهند. از نظر آنان بخش عمده‌ی مباحث مربوط به زنان در این متون انعکاس معیشت و فرهنگ زمان نزول وحی است. و عقاید و احکام سنتی موجود در ادیان که ذاتا تاریخی و زمانی‌ا‌ند اجازه نمی‌دهد چهره "حقیقت پیام ادیان" در عصر ما آشکارا دیده شود. در حالی که آن حقیقت دائما باید "بازخوانی" و "بازسازی" شود تا برای سایر زمان‌ها نیز قابل بهره‌وری باشد. در واقع چون دین اسلام، ظهور پیامبر و کتاب او را یک پدیده‌ی تاریخی می‌دانند معتقدند روش صحیح در فهم این متن نگریستن به آن از زاویه‌ی "ارتباط با واقع" است. یعنی برای فهم قرآن باید به سراغ واقع و فرهنگ روزگار نزول قرآن رفت و به نقش فرهنگ عصر نزول قرآن در تکوین آن توجه کرد. با این روش خواننده‌ی متن "به جای پرداختن به امور مطلق و غیر عینی به سراغ حقایق محسوس و عینی می‌رود". آنان معتقدند اگر با دیدی پدیدار شناسانه و تاریخی به کتاب و سنت مراجعه کنیم و بیاندیشیم در آن شرایط تاریخی و اجتماعی مشخص، پیامبر قصد انجام چه اصلاحاتی داشت و اگر در زمانه‌ی ما، به پیامبری برانگیخته می‌شد چه می‌گفت، درخواهیم یافت آن میزان اصلاحات و تغییراتی که ایشان ایجاد کرد نهایت تغییرات ممکن نبود بلکه اشکال گوناگون نابرابری‌های دیگری نیز که در طول تاریخ بر زنان تحمیل می‌شود باید برطرف شود. و به پیام کلی متن یعنی "عدالت" باید روی آورد. امری که خدا خود نیز به برپایی آن توسط مردم امرکرده است.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

تجربۀ دینی یکی از مسائل مهم در فلسفۀ غرب پس از رنسانس است که تحولاتی را در اندیشۀ معرفتی برخی از نواندیشان مسلمان ایجاد نمود. محمد مجتهدشبستری نیز متأثر از همین تحولات، تجربۀ دینی را به‌عنوان هستۀ اصلی همۀ ادیان قرار می‌دهد و معتقد است عقاید، اعمال و احکام دینی تابعی از تجربه‌های دینی هستند. تجربۀ دینی از نگاه او دارای معقولیت و معرفت‌بخشی است و آیات قرآن نیز باید با رویکرد تجربۀ دینی فهمیده شود. از آنجا که این رویکرد تأثیر قابل توجهی در برداشت از قرآن کریم دارد، بررسی دیدگاه مجتهدشبستری ضروری به نظر می‌رسد. این پژوهش با هدف تحلیل و ارزیابی تجربۀ دینی از دیدگاه مجتهدشبستری و با روش تحلیلی‌ـ‌انتقادی ضمن بررسی ادعای او به این نتیجه دست یافت که تجربۀ دینی محصول فلسفۀ مسیحیت است و تطبیق آن بر اسلام نادرست است. وحی نبوی بر خلاف تجربۀ دینی امری اختصاصی است و با آن تفاوت ماهوی دارد. داده‌های احساسی به دلیل خطاپذیری، حجیت و معرفت‌بخشی ندارند. تجربه‌های دینی مقید به سنت‌ها هستند و خود نمی‌تواند مبنایی برای معقولیت باورهای دینی باشد. تجربه‌های دینی به دلیل ماهیت احساسی در قالب مفاهیم قرار نمی‌گیرد و نمی‌تواند معیاری برای فهم قرآن باشد.

مواجهۀ محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه‌های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دورۀ معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به‌ترتیب نمایندۀ رویکرد ‏سنتی و نو‏اندیشانه به قرآن می‌توان دانست، توصیف و مقایسه شده‌است. نتیجۀ نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»، «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت‌پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.