جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمین به ویژه شیعه نظریه نظام سیاسی مطلوب اسلام در عصر حاضر است.پس از پیروزی انقلاب عناوینی چون جمهوری اسلامی، حکومت الهی- مردمی، دموکراسی دینی و اخیرا تعبیر مردم سالاری دینی مورد عنایت نظریه پردازان و مسوولان اسلامی قرار گرفته است.در این مقاله در طرح چند بحث مقدماتی، اولا مفهومی روشن از مردم سالاری دینی ارایه گردیده و سپس به دیدگاههای اندیشوران معاصر شیعه در این زمینه اشاره شده است. رای ده نفر از افرادی که به جهت مکانت علمی یا موقعیت سیاسی قابل توجه است در این بخش بررسی می شود. به طور کلی آیات شورا، آیات مربوط به خلافت انسان در زمین، آیه وفای به عهد، آیات دال بر توجه به خطابات تکالیف عمومی به مردم به عنوان چهار دلیل قرآنی بحث مورد توجه قرار گرفته است.

مشهورترین تالیف علامه ملاعبدالله بحرانی، کتاب «عوالم العلوم و المعارف» موسوم به «جامع العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال» است، این اثر گرانسنگ همچون «بحارالانوار»، از شاهکارهای آثار شیعه بوده، حجمی بیشتر از «بحار الانوار» دارد. کتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت ، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق، سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السّلام با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. بحرانی برای مقدمه کتاب عوالم، خطبه‌ای مفصل و خاص ساخته، بدینگونه که در اول و آخر هر فقره (پاراگراف) از فقرات خطبه یکی از حروف الفباء است به ترتیب از الف تا یاء چنانکه آغاز و پایان فقره نخست «الف» است و آغاز و پایان فقره دوم «ب» و همین گونه تا آخرین فقره که حرف اول و آخرش «یاء» است. این خطبه پنج صفحه از نسخه اصلی را فرا گرفته است. بسیاری از مجلدات عوالم در کتاب خانه‌های ایران و عراق موجود است، به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی ، این کتاب صد جلد است، جامع‌ترین نسخه آن در کتابخانه مرحوم حاج سید علی محمد وزیری در یزد است. در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، علاوه بر نسخ متفرقه از مجلدات عوالم، یک دوره نزدیک به یک دوره کامل از نسخه اصلی به خط مؤلف موجود است. برخی از مجلدات این کتاب همچون مقتل امام حسین علیه‌السّلام در سال ۱۳۱۸ ق. به چاپ رسید در دهه اخیر نیز برخی از جلدهای آن زیر نظر آقای سید محمد باقر ابطحی و تحقیق عده‌ای از فضلای حوزه علمیه قم و به همت مدرسه امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به چاپ رسید، جلدهای «العقل و الجهل»، «النصوص علی الائمة الاثنی عشر»، «فاطمه الزهراء علیهاالسّلام»، « امام حسن »، «امام حسین»، « امام سجاد »، « امام باقر »، « امام صادق »، «امام موسی بن جعفر»، « امام رضا » و « امام جواد » علیهم‌السّلام از آثار انتشار یافته این دائرة المعارف است و جلدهای دیگر این مجموعه که درباره زندگانی معصومان علیهم‌السّلام است نیز، در دست تحقیق و نشر می‌باشد. گذری بر محورها: عوالم دارای صد کتاب است و برخی از کتابها خود دارای چند مجلد است و با حساب آوردن آنها تعداد مجلداتش از ۱۰۰ متجاوز است، عناوین این موسوعه بزرگ با تکیه بر جلدهای آن به شرح ذیل است: ۱. مقدمه ۲. کتاب العقل و ما جاء فی فضله و علامته و ضده علی الجهل و ذمه ۳. کتاب العلم ۴. کتاب المعرفة و اثبات الصانع ۵. کتاب التوحید ۶. کتاب العدل ۷. کتاب النبوة و فیه جوامع احوال الانبیاء ۸. کتاب قصص الانبیاء (در ۴ جلد) ۹. احوال الانبیاء (در ۱۰ جلد) ۱۰. غصب الخلافة و الفتن التی وقعت بعد وفات النبی (در ۱۰ جلد) ۱۱. احوال حضرت فاطمه علیهاالسّلام ۱۲. امامت و احوال ائمه اثنا عشر (در ۴ جلد) ۱۳. احوال الثلاثة و مطاعنهم (در ۳ جلد) ۱۴. احوال اربعه: طلحة، زبیر، عمرو عاص و معاویه (در ۳ جلد) ۱۵. احوال امام علی علیهاالسّلام از ولادت تا شهادت (در ۸ جلد) ۱۶-۲۶. احوال امام حسن بن علی تا امام قائم علیهم‌السّلام ۲۷. احوال عالم مطلق ۲۸. احوال عالم علوی، لوح، قلم، سماوات و. . ۲۹. نجوم و متعلقات آن ۳۰. ملائکة ۳۱. عالم سفلی، بحار، انهار و بلدان ۳۲. جمادات و طبایع ۳۳. نباتات ۳۴. کتاب حیوان ۳۵. احوال الجن و الشیاطین ۳۶. احوال انسان، روح، نفس و سایر قوی و تعبیر رؤیا ۳۷. طب ۳۸. احوال دنیاو عیوب آن ۳۹. مرگ و عالم برزخ ۴۰. علامت قیامت ۴۱. آخرت و معاد ۴۲. ایمان و کفر ۴۳. مکارم و مساوی اخلاق ۴۴. اوامر و نواهی ۴۵. کبائر و معاصی ۴۶. آداب و سنن ۴۷. احتجاجات (در ۲ جلد) ۴۸. مواعظ و خطب ۴۹. حکم و مواعظ ۵۰. کتاب العشرة ۵۱-۹۸. در فروع و ابواب فقه (از طهارت تا دیات) ۹۹. ذکر بعض اقوال رجال ۱۰۰. اجازات. نقدها و نظرها: کتاب عوالم العلوم در منظر صاحبان اندیشه به نیکی و بزرگی یاد شده است، اندیشمندان بر همانندی ساختار «عوالم» با «بحارالانوار» اشاره کرده‌اند و حتی برخی «عوالم» را «بحار» ی می‌دانند به گونه دیگر و بهتر از آن. صاحب روضات می‌نویسد: عبدالله بن نورالله بحرانی صاحب کتاب العوالم در مجلدات قطور که در آن اخبار وارده از خاندان عصمت و طهارت را در چندین مجلد بزرگ گردآوری نموده که همانند بحارالانوار است. محدث نوری در «فیض قدسی» معتقد است که «عوالم» همان «بحار» است به صورتی دیگر. بی شک طرح و تدوین کتاب عوالم متاثر و الهام گرفته از دوران حضور بحرانی در تدوین بحارالانوار است و شاید بتوان گفت که این اثر که با ابتکار بحرانی گردآوری شد، یک آرزوی بزرگ علامه مجلسی را محقق ساخت چون مجلسی پس از تدوین «بحارالانوار» بر آن شد تا با نگارش (مستدرک البحار) تمام احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام را یکجا گردآورد و هرآنچه را در «بحارالانوار» نیامده بود، با استفاده از دیگر کتابهایی که بدانها دست نیافته بود و پس از تالیف بحار آنها را فراهم آورد، به آن اضافه نماید که با وفاتش این آرزو محقق نشد، لیکن یکی از برترین شاگردان وی، علامه شیخ عبدالله بحرانی درپی انجام آن شد و «عوالم العلوم» را با یک پیکربندی نو و بدیع عرضه داشت، او آنچه را استاد در کتاب بحارالانوار نیاورده بود با نظمی جدید همراه با ابداع در تنظیم و ابتکار در عناوین یکجا گردآورد. بحرانی این کتاب را پس از درگذشت مجلسی (تاریخی که در ذیل بیشتر نسخ اصل دیده می‌شود) نوشت البته با اینکه شیوه تالیف آن شباهت‌هایی با کتاب بحارالانوار مجلسی دارد، خود او نه هیچ سخنی دال بر اینکه از شیوه استاد پیروی کرده، دارد و نه هیچ از «بحارالانوار» نام می‌آورد. باید اذعان داشت که از نظر تبویب، عوالم را می‌توان بهتر دانست گرچه «بیان»‌های علامه مجلسی که در اغلب صفحات بحار را مزین ساخته و به شرح روایات و احادیث پرداخته، بر احدی پوشیده نیست که عوالم فاقد آنست. همچنین نقطه مهم و شاخص عوالم، دربردارندگی روایات و احادیث فروع و ابواب فقهی از طهارت تا دیات در ۴۸ جلد است که این اثر را از بحار ممتاز می‌سازد.

نوزدهمین شماره مجله الکترونیکی «اندیشه مهر» وابسته به گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر دارای عناوین زیر است: گزارش مهم ترین نشست های اندیشه، مطالب بخش اول این شماره را تشکیل می دهد. از جمله این برنامه ها می توان به نشست های «تحلیل و ارزیابی جامعه شناسی پیتر برگر»، نشست «مطالعات میان رشته ای قرآن کریم»، «قرآن و معرفت شناسی»، «شب سیدجلال الدین آشتیانی»، «انسان، جامعه و تاریخ در نگاه شریعتی»، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد»، «تاریخ گرایی نوین»، «تأملی بر وضع فلسفه در ایران»، «آسیب شناسی نظریه های علم دینی و اسلامی سازی معرفت»، «مبانی حاکمیت و الگوهای دولت در فقه معاصر شیعه» و «حکمت در ادبیات ایران»، اشاره کرد./ گزارش رونمایی از کتاب «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» اثر احمدحسین شریفی در خبرگزاری مهر، و گزارشی از جلسات آموزشی «طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی»، از دیگر مطالب منتشر شده در بخش نخست شماره نوزدهم است./ در بخش دوم پرونده ای ویژه انقلاب اسلامی به چشم می خورد که در آن با اساتید و اندیشمندانی چون: سید سعید زاهد زاهدانی، مهدی فدائی مهربانی، موسی نجفی، ابوذر مظاهری (نویسنده کتاب افق های تمدنی انقلاب اسلامی)، مصطفی ملکوتیان و حجت کاظمی، گفتگو شده است./ علیرضا ابراهیم، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب طی گفتگویی در این شماره به جریان شناسی تصوف پرداخته است. گفتگو با حسن بشیر درباب تمدن اسلامی، گفتگو با داریوش رحمانیان درباره وضعیت رشته های علوم انسانی در ایران، ادامه سلسله گفتگوهای اندیشه مهر با علیرضا قائمی نیا در نقد آرای محمد مجتهد شبستری، گفتگو با مرتضی جوادی آملی، مدیر بنیاد بین المللی اسراء درباب اسلامی سازی علوم انسانی، از دیگر مصاحبه های منتشر شده در نوزدهمین شماره اندیشه مهر است./ مصاحبه با جورج ریتزر، جامعه شناس سرشناس درباره جهانی سازی و مصاحبه با امید صفی، استاد مسلمان دانشگاه دوک آمریکا درباره موضوع وحدت اسلامی دو گفتگوی خارجی این شماره است./ مصاحبه تفصیلی با دکتر رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی، گفتگوی ویژه این شماره است. در این مصاحبه علاوه بر مسائل شخصی این چهره ماندگار فلسفه از مسائلی چون ایدئولوژی، علوم انسانی، نسبت فلسفه با مسائل روز، توسعه، داعش و سید احمد فردید پرسش شده است./ معرفی تازه های نشر، پایان بخش این شماره است.

یکی از محورهای عمده تلاش دانشمندان شیعه در حوزه حدیث، شرح و حاشیه‌نگاری بر کتاب‏های حدیثی است. این حرکت، به‌طور عمده از اوایل قرن یازدهم هجری با هدف تبیین مراد جدّی و مفاد استعمالی احادیث، پا به مجموعه دانش‌های حدیثی نهاد. در این میان الکافی به عنوان یکی از معتبرترین جوامع حدیثی شیعه، منبعی است که هر گروه از اهل حدیث و فلسفه و کلام و غیره بدان مراجعه و در احادیثش نظر و تفکّر می‌کنند، و به سبب اهمیت و جایگاه برجسته‌اش مکرّر شرح-هایی بر آن نگاشته‌اند و در این بین، «شرح الاصول الکافی»، ژرف‌ترین و عمیق‌ترین شرحی است که به خامه حکیم متألّه و فیلسوف ربّانی، ملاصدرای شیرازی، تدوین یافته است. اهتمام شارح به جایگاه سند و متن در شرح روایات، کاملاً به بلندای افق اندیشه وی در زمینه دانش حدیث اشاره دارد. ملاصدرا آنچه از مایه‌ها و ابزار علم را در اختیار داشته برای فهم متنی و فرا متنی احادیث به‌کار می‌بندد؛ تا بدان‌جا که ملاک ارزش‌گذاری و اعتبار روایات اصول کافی را که غالباً پیرامون مباحث اعتقادی و اخلاقی است، با معیار متن و محتوا سنجیده و سند را شاهدی بر استواری آن تلقی می‌کند. رویکرد کلی شارح در تبیین احادیث، با وجود شاخص بودن جنبه فلسفی و عرفانی و مبادی حکمی در آن، رویکردی جامع و دربردارنده بیشتر مباحث فقه‌الحدیث بوده است. ملاصدرا با گردآوری قواعد مرتبط با احراز صحت متن، مباحث ادبی و قرینه‌های پیوسته، در فهم ظاهر احادیث کوشیده، و با استناد فراوان به آیات قرآن، جمع‌آوری احادیث وارده در یک موضوع، همچنین توجه به معیار تاریخ، مباحث فقهی، قواعد اصول فقه، مباحث علوم قرآنی، دانش‌های حدیثی، قواعد منطقی، مباحث روان‌شناسی در شناخت مراد جدّی حدیث و شناخت مقاصد معصومین (علیهم‌السلام) همّت گماشته است. هرچند از تأثیر حکمت متعالیه و توجّه به جایگاه عقل، و مبانی ابتکاری آن مانند: هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، خداشناسی، و راهنماشناسی، در شرح صدرالمتألهین نمی‌توان غافل شد، و آن را می‌توان تلاشی در راستای تقارن و هماهنگی برهان و عرفان با سنّت معرفی نمود.

موضوع علم وآگاهى در میان انسانهااز اهمیت والایی برخوردار است، و کثرت و فراوانى آیات قرآن درباره ی علم ومشتقات ومترادفات آن که افزون بر هزار آیه، یعنى یک ششم قرآن مى باشد، دلیل براهمیت ودرخشندگى این موضوع است. این پایان نامه باتوضیح وتعریف واژه علم وبررسى مشتق ها ومترادف هاى آن، آغاز شده سپس به بررسى آیات قرآن و نظرات علما و پژوهشگران پرداخته است که از این ره، معلوم مى شود که، علم در قرآن بمعناى شناخت ومعرفت ودرک اشیا ویا حکم به وجود چیزى ویا نفى حکمى از چیزى است واینکه علم موهبتى الهى است، که به انسان- نادان وجاهل وبی خبر از همه چیز- عطا شده است، زیرا، حق تعالى مى فرماید: (وعلمادم الاسمآء کلها)، ونیز (علم الانسن ما لم یعلم")وبالاخره (فألهمها فجورها وتقویها). با نگاه به آیات علمى در قرآن به نظر مى رسد که در وراى ذکر مطالب علمى، هدفى متعالى نهفته است، وآن هدف چیزى جز هدایت گرى بشر به سوى الله نیست. نیز ازآیات مربوط به علم الهى، معلوم مى شود که علوم خاص حق تعالى، مانند، علم لدنى وعلم کتاب وغیره. همه به علم غیب الهى بر مى گردد، وعلم غیب در اختیار حق تعالى وکسانى است که او انتخاب مى کند. علمى که جنبه ى روحانیت ومعنویت بشررا تکمیل نماید واورا از تاریکى برهاند وبه جاده فضیلت وتکامل رهبرى کند، علممورد ستایش قرآن است، ومهمترین این علوم عبارتند از: علم به کتاب الله، علم به احادیث، علم کلام وعلم به احکام شرعى واخلاقى، هرچند نمیتوان منکر علومى، همچون علوم تجربى شد. وسرانجام تعلیم وتعلم از اصول جانبى ومهم علم بشمار مى آید، ومعلوم مى شود که علم مایه حیات ونور است ومعلم پس از انبیا وباذن خدا حیات بخش حقیقى آدمیان است، والسلام.

کاربرد دو واژه شیطان و ابلیس در قرآن و روایات نشان می دهد که ابلیس نام خاصی برای موجودی شریر است که از سجده بر آدم امتناع ورزید در حالی‌که شیطان عنوانی عام برای همه موجودات شریر و فریبکار از جن و انس می شود که پیوسته در صدد خارج کردن مردم از صراط مستقیم یعنی قرآن و عترت می باشند.در اینکه ابلیس از جنیان بود یا از ملائکه؛ سه دیدگاه جنّی بودن، فرشته بودن، و فرشته ممسوخ شده وجود دارد که قائلین هردیدگاه به روایاتی استناد جسته اند.ماهیت ابلیس و جنیان از آتش است و آنها در نهایت لطافت بوده و بالطبع از حواس ما پنهانند و مانند خود ما شعور و اراده دارند و دارای کارهای عجیب و غریب و حرکات سریع می‌باشند و فقط برای کسانی که دارای درجات عالی ایمان باشند قابل رویت هستند.در تعبیر از جنود و نیروهای شیطان، دو گروه شیاطین انسییعنی انسان‌هایی که به دلیل پیروی از شیطان دارای چهره آدمی و قلب های شیطانی می باشند و شیاطین جنی، یعنی جنیان کافری که از نسل ابلیس هستند، منظور می باشد.داستان فریب آدم از شیطانبیانگر شدت دشمنی او با بنی آدم است؛ و برای او درقرآن اوصافی چون دشمنی دیرینه با انسان، قدرت دید بالا و در عین حال ضعف نقشه هایش برای مومنین، بیان شده است.شیطان بر اساس اهداف پلید خود و با درک روحیات انسان ها در حمله خود اصولی چون نفوذ تدریجی، هجوم از چهار طرف و به صورت جمعی و بابهره گیری از پیروان خود را به کار می برد .شیطان هم در حوزه اندیشه و هم در حوزه عمل وارد می شود و تمامی فعالیت شیطان و پیروانش به نوعی به عمل وسوسه کردن بر می‌گردد و البته عامل قریب نفوذ شیطان نفس امّارهانسان است که اگر انسان بتواند با مبارز پیوسته با نفس آن را رام کند راه نفوذ شیطان بسته خواهد شد.ایجاد زمینه هایی چون تکبر ، حسادت، خشم و غضب، عُجب،دل بستن به دنیا، یأس و ناامیدی از رحمت الهی، فضای بیمار جامعه و خانه های خالی از نور قرآناز جمله مواردی هستند که سریعتر راه را برای نفوذشیطان در قلب فراهم می کنند.

فهم قرآن کریم از مسائلی است که همواره مورد توجه جامعه مسلمانان بوده است. درباره میزان اعتبار فهم افراد مختلف از قرآن کریم نظرات گوناگونی وجود دارد. در بین شیعیان، گروهی از اخباریون عقیده داشته‌اند که تنها فهم معصومین (ع) از قرآن کریم معتبر است. گروهی از آنان این اختصاص را در مورد فهم ظواهر و گروهی در مورد تفسیر مشکلات قرآن مطرح کرده‌اند. در مقابل، اصولیون معتقد به اعتبار فهم غیر معصومین از قرآن کریم بوده‌اند. قائلین به تفسیر اجتهادی نیز معتقد بوده‌اند برای غیرمعصومین جایز است فراتر از فهم ظواهر ساده آیات، در صورت احراز شایستگی‌های لازم به تفسیر قرآن کریم بپردازند. در مورد فهم معانی باطنی قرآن کریم نیز، برخی قائل به اختصاص فهم این معانی به معصومین(ع) بوده‌اند و برخی قائل به این اختصاص نبوده اند. هر گروهی برای اثبات عقیده خود، به آیات و روایات متعدّدی استناد کرده‌اند. برخی از اخباریون، با توجه به روایات، آیاتی از قرآن کریم را دالّ بر عدم حجّیت فهم غیر معصومین از ظواهر قرآن کریم دانسته اند. اما این آیات دلالتی بر مقصود آنان ندارند. به عنوان مثال، شیخ حر عاملی، آیه 49 سوره عنکبوت، آیه 32 سوره فاطر، آیه 43 سوره رعد، آیه 7 آل عمران، و آیه 7 انبیاء را دالّ بر این مقصود می داند. همچنین به آیات دیگری نیز مستقل از روایات، استناد کرده است، اما این آیات دلالتی بر مقصود وی ندارند. وی به آیات 65 و 80 نساء، که دلالت بر لزوم اطاعت از پیامبر و حکم قرار دادن ایشان در اختلافات می کنند، آیات 59 و 61 نساء،که دلالت بر لزوم رجوع به خدا و پیامبر (ص) دارند، آیات 151 بقره، و 164 آل عمران که دلالت بر لزوم تعلیم پیامبر از قرآن دارند، آیات 36 اسراء و 66 یونس و برخی دیگر از آیاتی که دلالت بر نهی از پیروی از گمان و قول بدون علممی کنند، استناد کرده است. اخباریون و به ویژه شیخ حر عاملی، در این راستا به روایاتی نیز استناد کرده اند. از جمله روایات نهی از تفسیر به رأی و روایاتی که معصومین (ع) را مخاطبین واقعی قرآن دانسته اند. برخی از روایاتی که شیخ حر عاملی برای اثبات عدم حجّیت فهم غیر معصومین از ظواهر قرآن کریم بدان ها استناد می کند، دلالت بر این دارند که فهم قرآن به طور کلّی مختصّ به معصومین (ع) است، برخی دلالت بر این می کنند که فهم باطن قرآن مختصّ به معصومین (ع) است، برخی دلالت بر این دارند که تفسیر قرآن مختصّ به معصومین (ع) است. قائلین به اعتبار فهم غیرمعصومین از قرآن کریم نیز به آیاتی استناد کرده اند. از جملهآیاتی که امر به تدبّر و تعقّل در قرآن کریم می نمایند، آیات تحدّی، آیات مربوط به خطاب های قرآن، آیات مربوط به هم زبانی قرآن با قوم پیامبر، آیات دالّ بر آسان بودن قرآن برای پندگیری، آیه ای که قرآن را مرجع فصل خصومت می شمرد و آیات بیانگر صفات هدایتگرانه قرآن. این آیاتدلالت بر حجّیت فهم غیرمعصومین از نصوص و ظواهر بسیط قرآن کریم می کنند گر چه فهم بخش های نیازمند به تفسیر از این آیات به دست نمی آید. اما آیاتی که قرآن کریم را با صفات نور، مبین و صفات مشابه توصیف می کنند، فراتر از آن، دلالت بر جواز تفسیر قرآن به قرآن توسط غیرمعصومین می کنند.همچنین آنان به روایاتی نیز استناد کرده اند. از جمله روایاتی که دلالت بر لزوم تدبّر در قرآن کریم می کنند، روایاتی که دلالت بر لزوم تمسّک به قرآن کریم می کنند، روایت دالّ بر این که شرط نافذ بودن شروط، عدم مخالفت آن با قرآن کریم است، روایتی دالّ بر قابل فهم بودن آیات توحیدی، روایات دالّ برحکمیت قرآن، روایاتی که در آنها معصومین (ع) برای توبیخ افراد به آیات قرآن استناد کرده اند. این روایات، دلالت بر حجّیت فهم غیرمعصومین از قرآن کریم در سطح نصوص و ظواهر بسیط آندارند. اما دلالتی بر جواز تفسیر بخش های نیازمند به تفسیر ندارند. اما روایات دیگر مورد استناد آنها یعنی روایات دالّ بر آموزش چگونگی فهم قرآن و استنباط احکام به اصحاب، روایتی که از امکان تشخیص بهترین وجه معنای قرآن برای غیرمعصومین سخن می گوید، روایتی که از ناطق بودن و شاهد بودن قسمتی از قرآن نسبت به قسمتهای دیگر، سخن می گوید، دلالت بر جواز تفسیر غیر معصومین از قرآن کریم می نمایند. همچنین روایاتی که با بیان صفاتی چون عمیق بودن باطن قرآن کریم و ناتمامی عجایب آن، افراد را به تمسّک به قرآن کریم فرا می خوانند، و روایت دالّ بر امکان تشخیص بهترین وجه معانی قرآن برای غیرمعصومین، دلالت بر امکان و حجّیت فهم غیرمعصومین از معانی باطنی قرآن کریم می کنند، یا احتمال دلالت داشتن آنها بر این معنا می رود. در مورد دلالت روایاتی که فهم قرآن را مختصّ به معصومین (ع) می دانند باید اذعان داشت دلالت این روایات با توجه به مخالفت صریح با برخی از آیات، یا باید محدود به فهم بواطن به معصومین (ع) شود، یا باید محدود به تفسیر بخش های نیازمند به تفسیر شود، یا باید محدود به اختصاص علم کامل تفسیر قرآن به معصومین (ع) شودو در صورت عدم امکان ، باید به کلی کنار گذاشته شونددر جمع ادلّه جواز و عدم جواز تفسیر برای غیرمعصومین می توان گفت که بر مبنای برخی از روایات، غیرمعصومین در صورتی که شرایط خاصّی داشته باشند، در برخی از فضائلی که به معصومین (ع) نسبت داده می شود، با آنان شریکند و روایاتی که دالّ بر جواز تفسیر غیرمعصومین هستند، قرینه ای هستند که غیر معصومین با داشتن شرایط خاصّی می توانند در این فضیلت که در برخی از روایات خاصّ معصومین (ع) دانسته شده است، با آنان شریک باشند. در جمع روایاتی که دلالت بر اختصاص فهم باطن قرآن کریم به معصومین (ع) می کنند، با روایاتی که دلالت بر امکان فهم باطن قرآن برای غیرمعصومین می نمایند، باید گفت قرآن کریم معانی باطنی متعددی دارد که روایات اختصاص، ناظر به اختصاص فهم مرتبه اعلای باطن قرآن به معصومین (ع) هستند.