جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قواعد ترجیحی، ضوابطی هستند که مفسر در تفسیر آیات قرآن به وسیله آنها قول راجح را از میان اقوال مختلف شناسایی می کند. یکی از قواعد ترجیحی مورد استناد مفسران قاعده اصل عدم نسخ است؛ بر اساس این قاعده مفسر قولی را ترجیح می دهد که مطابق با عدم نسخ باشد مگر در مواردی که دلیل قطعی بر نسخ وجود داشته باشد. هدف این پژوهش بررسی رویکرد مفسران شیعه و سنی، نسبت به این قاعده در آیات وصیت (بقره/180) و فدا (محمد/4) است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نوشته شده است. رویکرد مفسران به قاعده ترجیحی مورد بحث در این دو آیه بررسی شده و یافته های پژوهش بیانگر آن است که در دو آیه مورد نظر اکثر مفسران به این قاعده توجه داشته اند امّا در مواردی برخی از ایشان در تشخیص محلّ استفاده از این قاعده و نحوه به کارگیری آن دچار خطا شده اند. موافقین منسوخ بودن آیه وصیت و فدا در مورد دلیل نسخ با یکدیگر اختلاف دارند و با بررسی های انجام شده هیچ کدام از این دلایل به عنوان دلیل معتبر بر وجود نسخ آیات مورد نظر شناخته نمی شوند.

توحید ربوبی، از مهم‌ترین مراتب توحید در مسیر عبودیت است؛ زیرا عمدۀ شرک انسان‌ها، در ربوبیت است؛ ازاین‌رو قرآن، شیوه‌‌های مختلفی در تبیین توحید ربوبی آورده که از آن میان، استدلال بر «خالقیت خداوند» به دلیل باور همگانی به آن و نیز استدلال بر «هدایت عامۀ الهی»، پرکاربرد و مهم‌ترین است. آیۀ 50 طه، جامع‌ترین آیه در این زمینه است. مقالۀ حاضر با تکیه‌بر آن، باهدف کشف و تبیـین انـواع اسـتدلال بر توحید ربوبی، دیدگاه‌های مفسران را به روش توصیفی-تحلیلی مقایسه کرده و نتایجی به دست ‌آورده‌‌ که از چهار نظام‌ حاکم بر جهان ‌هستی در اثبات ربوبیت الهی به‌ویژه ربوبیت‌ تکوینی حکایت ‌می‌کند: «نظام فاعلی» با تکیه‌بر کلمۀ «رَبَّنا»؛ «نظام ‌درونی» و «بیرونی»، بر اساس «الّذی أعطی کُلَّ ‌شَیء خَلقه» و «نظام غایی»، برگرفته از «ثُمَّ هدی». این نظام‌ها بر براهینی مبتنی است که از سیاق آیه استخراج‌ شده ‌است: سه استدلال در خالقیت: توحید در خالقیت، تـلازم خالقیـت و ربوبیت، همراه ‌بودن خلقت با تدبیر به دلیل هماهنگی در نظام آفرینش؛ دو استدلال در هدایت: تلازم هدایت و ربوبیت، تلازم خالقیت و هدایت و ربوبیت؛ بنابراین سیاق آیه، دلالت بر عمومیتی دارد که خلقت ویژۀ همۀ موجودات و هدایت‌ تکوینی آن‌ها را در برمی‌گیرد و دلیلی بر محدود کردن آیه به معانی منقول در برخی تفاسیر نیست. حاصل این براهین جامع، آن است که رب (مالک مدبر)، تنها کسی است که به هر چیزی وجودی خاص، متناسب با مصالح، منافع و کمال وی اعطا نموده‌ و او را به‌سوی هدف خلقتش هدایت کرده‌ است.

تفویض تشریع به پیامبر اکرم (ص)، به معنای دادن اختیار جعل احکام شرعی از جانب خداوند­ متعال به ایشان است. برخی از مفسران فریقین، ذیل آیاتی نظیر تبیین ذکر، اختصاص حکم به خداوند و آیه 4 سوره نجم، با دیدگاه یادشده مخالفت نموده­اند. تحقیق حاضر، آراء این دسته از مفسران را به روش توصیفی و تحلیل محتوا، بررسی کرده و به این سؤال پاسخ داده که نقش پیامبر (ص) در تشریع کجاست؟ یافته ­ها نشان می‌دهد که دلایل مفسران یادشده در این مخالفت، تمام نیست؛ زیرا طبق قاعده­ منطقی «اثبات شیء نفی ماعدا نمی­کند»، مبیّن بودن پیامبر (ص(، برخورداری ایشان را از حق تشریع نفی نمی­کند. حکم تشریعی و تکوینی نیز به‌صورت بالذات مختص خداوند سبحان است و منافاتی با تفویض حکم همراه با اذن خداوند و به‌صورت تبعی به پیامبر (ص) ندارد. افزون بر آن، با دلایلی نظیر آیات فیء، قضای خدا و رسول (ص( وجوب اطاعت از خدا و پیامبر (ص( و نسبت دادن تحریم به خدا و پیامبر(ص (و نیز روایات معتبر تفویض و روایات صحیح­­السندی که مصدر تشریع را کتاب و سنت می­دانند و مصادیق تشریعات ایشان در مصادر تاریخی روایی، اطلاق آیه *إِنْ‏ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ‏ یُوحى‏*-در صورت پذیرش اطلاق و عمومیت آن- قید خورده و می­توان اختیار تشریع را در موارد محدودی برای ایشان ثابت دانست.

با استناد به آیات قرآن کریم، انسان اشرف مخلوقات است. از یک‌سو، برای صعود تا قرب الهی استعداد دارد و از سوی دیگر، برای سقوط در پایین‌ترین درجه مستعد است. مسأله تکریم و تفضیل در آیه هفتاد سوره اسراء، به دنبال هم بیان شده است. تکریم الهی به انسان کرامت داده تا در مقام برتری قرار گیرد. حال چه رابطه‌ای میان تکریم و تفضیل وجود دارد که قرآن به آن پرداخته است؟ انطباق دیدگاه مفسران فریقین در دستیابی به پاسخ این مسأله اهمیت دارد. هدف از این پژوهش، یافتن مؤثرترین عامل در جلب تکریم الهی و تحقق برتری انسان است؛ زیرا این عامل می‌تواند رابطه میان تکریم و تفضیل را مشخص نماید. پژوهش حاضر به‌صورت تطبیقی، با بهره‌گیری از شیوه تحلیلی – توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی موضوع پرداخته است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که تکریم الهی، به دو جهتِ نعمت‌های عام و خاص الهی است که انسان از آن برخوردار شده است؛ اما مقام تفضیل و برتری او بر سایر موجودات، با تقوا و بندگی خداوند معنا می‌یابد؛ در غیر این صورت بشر نه‌تنها افضل نیست که اضلّ است.

آیات مربوط به اراده و مشیت الهی، ازجمله آیات تأمل‌برانگیز قرآن کریم به شمار می‌آید که همواره محل بحث مفسران بوده است. آیه شانزدهم سوره اسراء: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً امرنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» ازجمله این آیات است که به سبب شبهه اراده عذاب از سوی خداوند قبل از استحقاق بندگان و متعلق "امرنا "، در زمره آیات مشکل قرار گرفته است. مفسران برای رفع تعارض آن با آیات و ادله دیگر، تلاش زیادی نموده‌اند که به آراء مختلفی منتهی شده است اما فقدان نتیجه واحد، نشان از حل نشدن مسأله دارد. در این مقاله تلاش شده است تا با رویکرد تحلیلی- تطبیقی در دامنه تفاسیر شیعه و سنی، به این پرسش‌ها درباره آیه فوق پاسخ داده شود: بر اساس ظاهر آیه، اراده عذاب قبل از ارتکاب معصیت چگونه قابل توجیه است؟ آیا متعلق "امرنا " در جمله "امرنا مترفیها ففسقوا "، فسق است یا طاعت؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که اراده عذاب در آیه به سبب گناهان متقدم آنان است نه گناهی که در آیه ذکر شده و منظور از " امرنا "، امر تکوینی است و لذا امر در معنای حقیقی به‌کاررفته و متعلق آن فسق است.

ترکیب «حفظ فرج» چهار مرتبه در قرآن کریم به شکل‌های متفاوت آمده و خداوند مؤمنان را به آن سفارش کرده است؛ اما به جهت محذوف بودن متعلق حفظ فرج، دلالت این آیات در هاله‌ای از ابهام فرورفته است. در خصوص پاسخ به این سؤال که منظور شارع، حفظ فرج «از چه چیزی» است، دیدگاه‌های متفاوتی ابراز شده که هر یک از آن‌ها الزامات خاص و قلمرو معنایی متفاوتی دارند. امروزه در حوزه فقه پزشکی، یکی از عمده دلایل مخالفت با پدیده‌هایی از قبیل‌ «رحم اجاره‌ای» یا برخی صور «تلقیح مصنوعی»، تنافی این پدیده‌ها با وجوب «حفظ فرج» است که ارزیابی این فتاوا، بدون داشتن تفسیر درست و روشمند از حفظ فرج، ممکن نیست. باوجود نقش مبنایی این آیات در استنباط فقهی، تاکنون هیچ اثر استدلالی مستقلی درباره تفسیر این آیات نگارش نیافته و همین خلأ نظری، سبب بروز تفاسیر بعضاً نادرست و نامنضبط گردیده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به نقد و بررسی این تفاسیر می‌پردازد و نشان می‌دهد که تلقیح مصنوعی و رحم اجاره‌ای اساساً ارتباطی با این آیات ندارد و این دو از یکدیگر بیگانه‌اند.

حکمت بالغه، ازجمله ترکیب‌های قرآنی است که درباره آن، آراء گوناگونی در بیان مراد، مصداق و به‌ویژه شاخصه‌های آن مطرح شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی (با کمک از جدول تحلیل محتوا) و از دریچه تفاسیر فریقین (بیش از 50 تفسیر شیعی و اهل سنت از سده‌های مختلف) به بررسی چیستی و استخراج شاخصه‌های «حِکْمَةٌ بَالِغَةٌ» آیه 5 سوره قمر پرداخته است. یافته‌ها از آن حکایت دارد که بیشتر تفاسیر شیعی و سنی، قرآن را همان «حِکْمَةٌ بَالِغَةٌ» دانسته‌اند. بااین‌حال مصادیقی چون: وحی الهی، تعالیم و معجزات انبیاء (ع) و سیر ارسال پیامبران (ع) از جانب حضرت حق نیز علاوه بر قرآن، در دایره مصداقی «حِکْمَةٌ بَالِغَةٌ» قرار دارد. «حِکْمَةٌ بَالِغَة» ٌ شاخصه‌هایی دارد؛ ازجمله: درنهایت راستی و استواری، حق، تام و کامل بودن، نبود نقصان در آن و غیره. در شاخصه‌های مستخرج از تفاسیر فریقین، مقوله‌های معرفتی نظیر عدم نقصان‌پذیری و تربیتی مانند حکمتی برای ابلاغ به قلوب مستعد مشهود است.

فواصل در پایان آیات، از جنبه لفظی و دلالی دارای اهمیت فراوان هستند. از جنبه دلالی، به دلیل داشتن جایگاه و ارتباط وثیق با محتوای آیه، تأثیر زیادی در تفسیر محتوای آیه داشته، می‌توانند به مفسر کمک کنند؛ حال مفسر چه استفاده‌هایی از فاصله می‌تواند در تفسیر و تبیین محتوای آیه داشته باشد؟ آیا نگاه مفسران به استفاده از فاصله در تفسیر آیه یکسان است؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به بازشناسی و بررسی تطبیقی استفاده‌های دو مفسر بزرگ معاصر، علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی، در تبیین محتوای آیه پرداخته شده است. در این مقایسه، روشن می‌گردد که کارکردهای دفع توهم شبهه و ابهام از آیه، نقد دیدگاه‌ها و احتمالات تفسیری، تبیین محتوای آیه و برداشت حکم از آیه با استفاده از فاصله، در هر دو تفسیر مشترک هستند؛ اما علامه از فاصله به‌صورت اختصاصی برای تقویت، تأیید و تصحیح دیدگاه‌ها و احتمالات تفسیری، نقد روایات شأن نزول و تأیید یا ترجیح قرائت استفاده برده است. آیت‌الله جوادی نیز به‌صورت اختصاصی برای شاهد بر مطلب، دلیل بر حکم موجود در آیه، دریافت پیام، نتیجه‌گیری از آیه و بیان موقت بودن حکم آیه در تفسیر تسنیم، از فاصله بهره برده است.

هدف این پژوهش، تحلیل مضامین ادبی-تفسیری ابومسلم اصفهانی - دیدگاه ادبی او در فرایند تفسیر - مستخرج از مجمع‌البیان با نظر به آراء مفسران، به‌منظور پالایش برخی مضامین محوری قابل‌قبول در تفسیر به‌صورت صریح و روشن است. در مقاله حاضر، تلاش شده تا برای پاسخ به این پرسش‌ها که مضامین ادبی فراگیر ابومسلم در مجمع‌البیان کدامند و کدام مضامین ادبی مطرح‌شده محل اختلاف یا موافق با دیدگاه ابومسلم و مفسران است و کدام مضامین از مختصات اوست، به روش توصیفی –تحلیلی پژوهشی صورت گیرد. حاصل پژوهش حاضر این ‌‌‌است که مضامین ادبی که گزینش ‌شده، تأثیر آن در تفسیر ابومسلم از این آیات و ایجاد تفاوت با سایر تفاسیر بررسی گردیده است. از مختصات نظر او می­توان به مرجع ضمیر «ه» (بقره/74)، وجود کنایه (بقره /230) و اعتقاد او به مبالغه و تأکید (بقره /90 و اعراف /150) اشاره کرد و مضامینی که محل اختلافی با نظر بیشتر مفسران ندارد و با آن‌ها مشترک است می‌توان به مواردی از این قبیل اشاره کرد: نوع الف و لام و معنای آن در «انسان» (دهر/1)، مضامینی مثل ترکیب و معانی حرف «لا» (واقعه/ ۷۵ و قیامه/1)، لحن و ترکیب عبارت «فزادهم الله مرضا» (بقره /10) و مرجع ضمیر (بقره/74)..

اباضیه فرقه‌ای وابسته به خوارج است که تا به امروز باقی مانده است. نظام اعتقادی آنان نظامی تقریباً مستقل است که عالمان و مفسرانی چون أطَّفَیَّش تلاش کرده‌اند آن را تبیین و حفظ نمایند. مسأله مهم، تحلیل تصورات توحیدی اباضی و مقایسه آن با برداشت‌های مفسری چون علامه طباطبایی است که توحید قرآنی را با روش قرآن به قرآن تبیین کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به مطالعه تطبیقی بین برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش و علامه طباطبایی درباره توحید الهی پرداخته است. هر دو به وحدت ذات خدا و عینیت صفات با ذات رسیده‌اند؛ اما برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش، مبتنی بر روش عقلی، روایی و قرآنی و متأثر از سابقه تاریخی و تلفیق بین عقاید معتزله و اشاعره و تعدیل عقیده خوارج است درحالی‌که برداشت‌های علامه، بر روش قرآنی و فارغ از تعلقات فکری شخصی مبتنی است. برداشت أطَّفَیَّش تنزیه محض و برداشت علامه جمع بین تشبیه و تنزیه است. نگاه آنان درباره رؤیت پروردگار در دو سطح متفاوت است. أطَّفَیَّش اختیار را در قالب نظریه خلق و کسب قرار می‌دهد، ولی علامه با نگاه طولی به اراده خدا و انسان، اختیار انسان را می‌پذیرد.