جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود احادیثی در صحیح بخاری و صحیح مسلم و اعتماد بر آنها مبنی بر جادو شدن پیامبر اسلام(ص) موجب شده است که عده‌ای از مفسران و محدثانِ اهل‌سنت، سبب و شأن نزول دو سورۀ فلق و ناس را مرتبط با سحر شدن آن حضرت، توسط شخصی به نام لبیدبن‌اعصمِ یهودی بدانند؛ از این رو سحر شدنِ پیامبر(ص) را مخالف عصمت آن حضرت و منافی با شأن نبوت ندانسته‌اند. این مقاله پژوهشی است در پاسخ به این سوأل که آیا مسحور شدن پیامبر اسلام(ص) بر اساس بعضی احادیث، توسط لبیدبن‌اعصم در مدینه می‌تواند سبب نزول معوِّذَتَین باشد؟ با توجه به اختلاف مفسران در مکی و مدنی بودن این دو سوره و نیز وجود روایات معارض در شأن نزول آنها و ضعف سندی و محتوایی روایات سحرالنبی، و همچنین سبک و سیاقِ سوره‌های فلق و ناس که رنگ و بوی مکی بودن دارند، نمی‌توان شأن نزول این دو سوره را جریان سحر و جادو شدن پیامبر اسلام(ص) دانست.

مسئلۀ «إسناد حسنات و سیئات به خدا» به‌مثابه فرعی از فروع مسئلۀ جبر و اختیار، مورد اهتمام فرهنگ قرآنی است. در این میان، در برخی آیات، حسنات و سیئات از جانب خداوند قلمداد شده (نساء:78) اما در برخی دیگر، میان حسنات و سیئات تفکیک به‌وجود آمده و حسنات از جانب خدا و سیئات از جانب انسان قلمداد گردیده است که این تفاوت در إسناد، به‌مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام مفسران بوده که در این میان، فخررازی و امام خمینی با دو نگرش متفاوت به بررسی این مسئله پرداخته و با مبانی مختلف، دو دیدگاه برجسته در حل این مسئله ارائه نموده‌اند که در نوشتار حاضر به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی این دو دیدگاه پرداخته شده است. از این رهگذر، مشخص می‌شود که فخررازی با پذیرش دیدگاه کسب، إسناد حسنات و سیئات به خدا را حقیقی دانسته، إسناد سیئات به انسان را از باب «رعایت ادب» و یا «استفهام انکاری» می‌داند؛ این درحالی است که به باور امام خمینی، «خیرات» به خدا و «شرور» به ممکنات، إسناد حقیقی دارند اما «شرور» به خدا و «خیرات» به ممکنات، إسناد مجازی.

روایاتی در منابع فریقین دربارۀ آیۀ هفتم سورۀ رعد آمده که ازنظر تعداد و تفاوت دیدگاه‌های دو فرقه، قابل‌توجه است و پژوهشی تطبیقی دربارۀ آنها صورت نگرفته است. ازاین‌رو، در این پژوهش با شیوۀ توصیفی-تحلیلی، به بررسی تطبیقی مصداق‌های یادشده در روایات منابع فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است. در این میان، تنها روایاتی که حضرت علی(ع) را هادی پس از پیامبر(ص) و سپس دیگر امامان علیهم‌السلام را یکی پس از دیگری به‌عنوان هادی بعد از وی معرفی می‌نمایند، با معیارهایی چون سیاق و ظاهر آیه، معنای مفردات و جامعیت فرازمانی قرآن سازگار هستند؛ گرچه آن دسته از روایات اهل‌سنت که تنها پیامبر(ص) را هادی می‌داند، در مطابقت با عصر آن حضرت درست است و نیز آن دسته از روایات که فقط به بیان هادی بودن حضرت علی(ع) پرداخته، در مطابقت با زمان حیات آن حضرت بعد از پیامبر(ص) صحیح می‌باشد.

رجعت از جمله مسائل مورد اختلاف بین فرق اسلامی است؛ شیعیان با اعتقاد به رجعت، به زنده شدن برخی از مؤمنان و گروهی از کافران بعد از ظهور حضرت مهدی(عج) و قبل از برپایی قیامت باور دارند اما در مقابل، اهل‌سنت منکر رجعت هستند. معتقدان به رجعت در اثبات امکان رجعت، به وقوع آن در امت‌های گذشته به شکل معجزاتی همچون زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی(ع) استناد می‌کنند و برای اثبات وقوع آن در آخرالزمان نیز به دلایل متعددی اتکاء دارند که از مجموعه ادلۀ قرآنی آن می‌توان به آیه 55 سورۀ نور اشاره کرد. در این آیۀ شریفه، خداوند وعدۀ قطعی جانشینی صالحان و حکومت آنها را داده است. در این نوشتار با بررسی دیدگاه فریقین در تفسیر این آیه، روشن می‌شود که بر اساس قرائن موجود در آیۀ شریفه و با تایید روایات ائمه(ع)، این آیه بر رجعت دلالت دارد.

از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم» نوشتۀ علامه جوادی ‌آملی و از تفاسیر طراز اوّل قرآن در بین اهل‌سنت، تفسیر «المنار» تألیف رشیدرضا می‌باشند. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند اما نسبتاً از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند، به همین دلیل المنار حضور قابل توجهی در تسنیم دارد و در جای‌جای تسنیم شاهد مواجهه‌های مختلف علامه جوادی با آراء رشیدرضا هستیم. نظر خاصّ المنار در خصوص شأن نزول و بیان مصادیق در خصوص جریان مباهله‌ از مطالبی است که به‌طور مبسوط در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. نگارندگان این پژوهش برآنند که با روش تحلیلی، مواجهۀ دو مفسّر در مورد این آیه را مورد مداقۀ روش‌شناختی قرار دهند تا میزان سقیم یا غیرسقیم بودن آراء این دو مفسر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که المنار در موضوع مباهله جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و از مفسران، محدثان و مورخان اهل‌سنت بلکه از صاحبان صحاح نیز به نحو مشهود فاصله گرفته و آراء ابن‌تیمیه را بر دیگر شخصیت‌های علمی اهل‌سنت ترجیح داده است؛ بر همین اساس است که می‌بینیم آیت‌الله جوادی از اساس کلام رشیدرضا را مردود دانسته و علاوه بر ابطال اندیشه و روش وی، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را نیز یادآور شده است.