جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر در صدد مقایسۀ تفسیر المنار و المیزان در زمینۀ تفسیر آیۀ «اولی الامر»(نساء/ 59ا) است. تفسیر المیزان مصداق «اولی الامر» را در این آیه، امامان معصوم دانسته و امر به اطاعت از پیامبر و «اولی الامر» را در این آیه، دارای وزان واحد، مطلق و بی قید و شرط تلقی کرده و این آیه را اثبات کنندۀ عصمت رسول (ص) و «اولی الامر» به شمار آورده است و علت تکرار «اطیعوا» را تفاوت قلمرو اطاعت محسوب کرده است و نه تأکید ومخاطبان را در «فان تنازعتم» مسلمانان دانسته و نه« اولی الأمر». تفسیر المنار نیز امر به اطاعت از پیامبر و «اولی الامر» را مطلق و لازمۀ آن را عصمت آنان دانسته است؛ با این تفاوت که از نظر عبده مصادیق «اولی الامر» اهل حل و عقد و اجماع نظر آنان به دور از خطا است؛ اگر چه رشید رضا این اجماع را معصومانه نمی داند. به نظر او، مخاطبان «فان تنازعتم» شامل «اولی الامر» هم می شود. در این مقاله علاوه بر مقایسۀ دو تفسیر، اشکالات برداشت‌های صاحب المنار مطرح و ایرادات ایشان به برداشت مفسران شیعه پاسخ داده شده است.

معجزه امری خارق العاده است که مافوق توان بشری بوده و گواه صدق ادعای پیامبری است. برخی آیات قرآن کریم به تبیین معجزه و نوع آن در داستان انبیاء پرداخته‌اند. آیات توصیف‌گر معجزه به روشنی گاه از فاعلیت خداوند در تحقق این امر فوق توان بشری سخن می‌گویند و گاه تحقق آن را به خواست نبی اما به اذن الهی می‌خوانند. در این مقاله مواجهه مفسران فریقین در برابر شماری از این آیات مورد بررسی قرار گرفته است. برخی به تفکیک آیات، در بعضی موارد خداوند و در موارد دیگر انبیاء را فاعل معجزه می-خوانند؛ اما گروه دوم بدون در نظر گرفتن صراحت آیات بنابر ادله عقلی و یا استدلالهای کلامی سخن گفته-اند. دسته‌ای از ایشان معجزات را فعل انبیاء خوانده و صدور افعال مادی را از خداوند غیرممکن می‌دانند و دسته دیگر، تحقق معجزه را تنها از جانب ساحت کبریایی امکان پذیر می‌دانند. نگارنده در این مقاله در پرتو 3 اصل، چگونگی تحقق امر فوق بشری از سوی پیامبرانی که در آیات قرآن، بشر خوانده شده‌اند را امکان پذیر می‌داند: اول. اعطای مقام ولایت تکوینی به ایشان از سوی خداوند؛ دوم. مظهریت اوصاف و صفات الهی در جایگاه خلیفه اللهی؛ سوم. صدور معجزه در پرتو اذن خداوند.

آیات متعددی در قرآن کریم بر منع تولّی نسبت به کفار دلالت دارد. دو سوره ممتحنه و توبه بخش بیشتری از این آیات را در خود جای داده است. در سوره‌های آل عمران، نساء، مائده و مجادله نیز آیاتی به این موضوع پرداخته اند. اینکه مقصود از این تولّی ممنوع چیست و کدام دسته از کفّار ممنوع التولِّی هستند، بررسی بیشتر آیات مربوطه را می‌طلبد. از سوی دیگر در دنیای کنونی، ارتباط و تعامل جامعه اسلامی و مدیران آن، با دیگر ممالک- که عمدتاً غیر مسلمان هم هستند- در ارتباط با شئون مختلف زندگی معاصر، یکی از ضرورت-های انکارناپذیر است. همین امر گاه پرسش‌هایی را در ذهن مخاطبان و علاقه‌مندان به تعالیم اسلامی ایجاد می‌کند و لااقل برای برخی از افراد زمینه ایجاد سوءتفاهم و در پی آن طرح تهمت‌های را نسبت به مسوولان در پی داشته باشد. این نوشتار به بررسی این موضوع می پردازد که مقصود از «تولّی ممنوع» که در قرآن مطرح شده است، چه می‌باشد؟ و این ممنوعیت در ارتباط با کدام دسته از کفار است؟ بعلاوه در این مقال مطابق با آیات قرآن نوع و میزان ارتباط و تعاملی که مسلمانان می‌توانند با غیر مسلمانان داشته باشند، مشخص گردیده است. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته است.

تحقیق حاضر به دنبال بررسی تطبیقی مفهوم عصبیت مذموم در تفاسیر فریقین با روش توصیفی و تحلیلی است. این تطبیق بین تفاسیر المیزان علامه طباطبایی(ره)، مجمع‌البیان طبرسی، نمونه‌ی مکارم شیرازی، مفاتیح‌الغیب فخررازی، درالمنثور سیوطی، روح‌البیان بروسوی و کشاف زمخشری انجام شده است. از تطبیق این تفاسیر برداشت می‌شود که همه‌ی مفسرین مذکور متفق القول، عصبیت مذموم را محکوم کرده و درباره‌ی عواقب و پیامدهای خطرناک آن هشدار داده‌اند، عواقبی چون داشتن حجاب بر دیدگان، کافر و مشرک شدن، کر و لال و در ظلمات بودن، محشور شدن با اعراب جاهلی، تبعیت از شیطان، گرفتار شدن درآتش دوزخ، تفرقه و از بین رفتن وحدت بین مسلمانان و ... که هر کدام از آن‌ها برای شقاوت و سیاه روز شدن افراد در دنیا و آخرت کفایت می‌کند. برای در امان ماندن از این پیامدهای شوم، مخصوصا برای حفظ وحدت بین مسلمانان باید از دامن زدن به اختلافاتی که موجب بروز تعصبات بی‌مورد می‌شود، خودداری کرد و برای جلوگیری از پیدایش این صفت رذیله و یا درمان آن می‌توان از عواملی چون قیام لله، تفکر، تقوا، توجه به پیامدهای شوم عصبیت، جهت دادن و هدایت کردن تعصبات مذموم به سوی تعصبات مطلوب و ممدوح، صبر، تسلیم در برابر حق، بالا بردن سطح فرهنگ و ایمان انسان‌ها و ... استفاده کرد که در آیات و روایات به آن‌ها اشاره شده است

آسمان های هفت گانه از جمله مفاهیمی است که در قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است. اندیشمندان در تفسیر هفت آسمان و تبیین مفهوم آن بر دیدگاه واحدی اتفاق نظر ندارند. صدرالمتالهین بر این باور است که شناخت هفت آسمان از طریق ابزارهای حسی و مادی امکان پذیر نیست و تنها با تمسک به قرآن و حدیث می‌توان به حقیقت آن دست یافت. وی هفت آسمان را منطبق بر عالم مثال می داند. از سوی دیگر فخر رازی در تفسیر هفت آسمان به هیات بطلمیوسی متمسک شده و تعریفی بر اساس نظر منجمین ارائه داده است. بر اساس دیدگاه وی هفت آسمان، هفت فلک مادی اند که به گرد سیاره زمین قرار دارند. در این مقاله پس از تبیین دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی در باب هفت آسمان، دیدگاه فخر مورد نقد قرار گرفته وترجیحات نظریه ملاصدرا مبتنی بر شناخت هفت آسمان تنها از طریق آیات و روایات بیان شده است.

دربارۀ مکی یا مدنی بودن سورۀ معارج دو دیدگاه مشهور و غیر مشهور وجود دارد.طرفداران دیدگاه مشهور معتقدند که کل سورۀ معارج مکی است. در مقابل، طرفداران دیدگاه غیر مشهور، تأکید می‏کنند، کل یا دستِ کم بخشی از این سورۀ مدنی است. هر یک از دو گروه، ادلۀ مختلفی را برای اثبات دیدگاه خود مطرح نموده اند. در این مقاله تلاش شده است، با روش توصیفی و با بررسی تفاسیر مختلفِ شیعه و سنی و نیز بررسی شأن نزول آیات این سورۀ و تبیین ارتباط یا عدم ارتباط آیات با یکدیگر، به ارزیابی مدعا و ادلۀ طرفین پرداخته شود. البته، در این باره، عمدتاً بر منابع اهل سنت تمرکز شده‏است. بررسی‌ها نشان داد، نظر مشهور حجیّت مطلق نداشته و دیدگاه مکی بودنِ کلیّت سورۀ معارج نادرست است و اصرار برخی از طرفداران دیدگاه مشهور بر مکی بودن این سورۀ عمدتاً با تکیه بر انگیزه های کلامی، مذهبی یا فرقه‏ای صورت گرفته است.

یکی از پرسش‌های بنیادین پیرامون وحی محمدی، این است که «این وحی چه گستره‌ای دارد؟»؛ به دیگر سخن، کدام دسته از سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص)، آبشخورش وحی الهی بوده و کدام دسته بر پایۀ اجتهاد یا به فراخور زندگی روزمرۀ ایشان گفته شده است؟ آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، یکی از داده‌های مهم دربارۀ پرسش پیش‌گفته است که دانشوران علوم اسلامی، اطلاعات گوناگونی در این باره از آن به دست داده‌اند. این جستار، پس از بازنمودن دیدگاه درست دربارۀ گسترۀ وحی محمدی بر پایۀ این آیات، دیدگاه‌های تفسیرنویسان را در این باره بازآورده و آنها را داوری کرده است. در این پژوهش از رهگذر تفسیر قرآن به قرآن، باز نموده شده است که آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، تنها، گویای وحیانی بودن قرآن است؛ نه قرآن و فراتر از آن، آن سان که برخی تفسیرنویسان سخنان غیرقرآنی پیامبر(ص) را نیز با استناد بدین آیات وحیانی خوانده‌اند و نه چیزی به جز قرآن، آن سان که برخی این آیات را گواه وحیانی بودن سخنان پیامبر(ص) دربارۀ جانشینی حضرت علی(ع) شناسانده‌اند.

بسیاری از مفسران شیعه و شماری از مفسران اهل تسنن، از دیرباز با تکیه بر روایات شأن نزول به تطبیق آیات بر اهل بیت(ص) اهتمام ورزیده اند که زمخشری و حسکانی در میان اهل سنت و فیض کاشانی در میان شیعه از آن جمله بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است، تطیبق آیات بر اهل بیت(ع) در این تفاسیر واکاوی شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زمخشری اسباب نزول ها را به تفصیل بیان کرده است؛ اما در حوزۀ فضایل اهل بیت، تنها به حدود ۱۰ درصد(21 آیه از ۲۰۰ آیه) پرداخته و در مواردی اندک به فضایل ایشان در ذیل آیات اشاره می کند. او نه تنها از ذکر برخی اسباب نزول مشهور و متواتر ذیل آیات مربوط به فضایل اهل بیت خودداری کرده، بلکه هیچ تحلیلی از چنین آیاتی به دست نداده و پیامدهای اجتماعی مربوط به آنها را بیان نکرده است؛ اما حسکانی در تفسیر شواهد التنزیل با بیش از ۱۲۰۰ روایت در ذیل ۲۱۰ آیه به فضایل اهل بیت از طرق عامه و فیض کاشانی در تفسیر صافی نیز از طرق خاصه به شرح و تبیین فضایل پرداخته است.

روایات اسباب نزول، نقشی محوری در تفسیر و تبیین معارف قرآنی دارند. منتها در نقل این روایات، تحلیل و بررسی لازم در متن و سند انجام نشده است. با توجه به تأثیر مستقیم روایات اسباب نزول در فهم و تفسیر قرآن، نقد و بررسی این روایات اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. این پژوهش به تحلیل روایات اسباب نزول هفت آیۀ کلیدی از سورۀ بقره می پردازد. در آن، پس از ذکر آیات دارای سبب نزول و نقل روایات مربوط به آن به بررسی آرای مفسّران شیعه و سنّی در مورد این روایات و نیز نقد آنها پرداخته شده است. از مهمترین دلایل عدم پذیرش روایات اسباب نزول عبارت اند از: عدم مطابقت محتوای آنها با قرآن، روایات صحیح، تاریخ مسلم، مسلمات عقلی، ضرورت‌های کلامی مسلمانان و اجماع.

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می‌دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، کتابِ خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می‌شود. فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل‌گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند. مواجهۀ با نسخ از سوی این دو مفسر به ویژه با مد نظر قراردادن انگارۀ فردی مانند ابومسلم اصفهانی _ به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ_در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمۀ تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می‌شمرد، اما فخر رازی همراه با ذکر اقوال دربارۀ نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه‌ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن فخر غیر قابل انتظار می‌نماید. فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره‌ای موارد، در حوزۀ نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.