جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران متقدم و متأخر، همواره نگاه‌های متنوع و چالش‌برانگیزی به مفهوم و ماهیتِ بدعت داشته­اند؛ به‌طوری‌که زمینه را برای استفاده­ ­ابزاریِ فرق و مذاهب متعدد در موضوع بدعت، هموار نموده­اند. موضوع اصلی این تحقیق آن است که مفسران، چه دیدگاه­هایی درباره ماهیت و مؤلفه‌های بدعت داشته و علل تنوع نگاه‌های آنان چیست. بر این اساس، نویسندگان این مقاله درصدد آنند که با توجه به دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل­ تسنن درباره­ معنای لغوی و اصطلاحی بدعت، به مؤلفه‌های این موضوع دست ­یابند و علل تنوع این مفاهیم را از مساله­ بدعت تحلیل و بررسی کنند. نتایج این پژوهش، نشان­ می‌دهد که مفسران، بدعت را به‌مثابه مفاهیمی چون: «امر نوظهور»، «گزاره­ غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» دانسته­اند که این تنوع دیدگاه‌های آنان، از «تقسیم‌بندی‌های متناقض»، «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: اختراع، نوآوری، سنت و تشریع» و «اختلافات اعتقادی و مذهبی مفسران»، ناشی شده و باعث شکل‌گیری و رشد اندیشه­­های سلفی در جامعه و فضای اتهام به بدعت‌گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف گردیده است.

مفسران پنج دیدگاه عمده درباره مفهوم واژه­ "بیان " در آیه­ 4 سوره­ الرحمن دارند. عده­ای از مفسران، بیان را به معنای قدرت تکلم، برخی به معنای بیان کردن همه­چیز، گروهی به معنای اسامی اشیاء و جنبندگان، تعدادی به معنای قدرت تعقل و عده­ای هم به معنای قرآن کریم می­دانند. با توجه به اختلافات موجود در معنای بیان و نبود پژوهش مستقل در این زمینه، این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی، معنای درست بیان را در این آیه واکاوی می‌کند. طبق بررسی­های صورت گرفته در این نوشتار، نظر کسانی که بیان را به معنای تکلم می‌دانند، جامع و دقیق­تر به نظر می‌رسد؛ زیرا اولین معنایی که در سیاق آیات نخستین سوره­ الرحمن از این واژه­ به ذهن متبادر می‌شود، معنای تکلم است و در آیه چهارم سوره ابراهیم، تبیین به زبان نسبت داده شده است. از سوی دیگر خداوند متعال، قرآن را بیانی برای مردم (بیانٌ للنّاس) می‌خواند و از آن­جایی که ماهیت قرآن در عصر نزول، جز ماهیت گفتاری و زبانی نبود، مشخص می‌شود که منظور از بیان، سخن گفتن است. از طرفی، معانی دیگری که مفسران برای بیان ذکر کرده‌اند، به نحوی به زبان و تکلم مرتبط هستند.

بررسی ‌و تحلیل مفاد آیات‌ قرآن بر اساس اصول و قواعد تفسیری گوناگون اعم از سیاق، ساختار متن، دلالت‌های لغوی و روایات تفسیری، از بایسته‌های پژوهش در حوزه تفسیر است. در این پژوهش، با هدف بازخوانی آراء مفسران در تبیین آیه شریفه‌ *وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمینَ* (آل‌عمران: 42)، سعی گردیده دلیل اختلاف مفسران در تبیین این آیه مشخص شود. از این رو با عنایت به تکرار واژه‌ «اصطفاء» در این آیه، کاربردهای این واژه در قرآن مفهوم‌شناسی گردیده و دیدگاه‌های‌گوناگون مفسران‌ در بیان مفهوم «اصطفاء» و تعیین مصادیق گوناگون آن بررسی‌ شده‌ است. در این زمینه و با توجه به کاربردهای واژه «اصطفاء» در ساخت‌های متفاوت در قرآن، یادآور شده چنان‌ که برخی از مفسران تصریح نموده‌اند، واژه «اصطفا»ی اول در این آیه به دلیل مطلق بودن، به برگزیدگی و عصمت حضرت مریم (س) اشاره می‌کند و واژه «اصطفا»ی دوم، به دلیل مقید بودن به حرف ‌جر «علی»، از برتری ایشان نسبت به دیگران و ویژگی‌ها و امتیازات خاص آن بانو حکایت دارد.

سه دیدگاه در شأن نزول و مخاطب آیه 126 نحل وجود دارد. مشهور است که این آیات در جریان جنگ احد نازل شد و مخاطب آن فقط پیامبر(ص) است. زمانی که مشرکان قریش جنازه حضرت حمزه یا همه شهدا را مثله کردند، آن حضرت خواستند برای انتقام، سی نفر و به روایتی هفتاد نفر از آن‌ها را مثله کنند که این آیات نازل شد و از مجازات بازداشت. برای اثبات این موضوع، به روایت ابن‌عباس و ابوهریره استناد کرده‌اند که از نظر سند ضعیف و از نظر محتوا مخدوش است و با شخصیت پیامبر(ص) وآموزه‌های دینی سازگار نیست. دیدگاه دیگر آن است که این موضوع سخنان انصار بوده که خواستند انتقام شهدا را بگیرند و آیات در فتح مکه نازل شده و به روایت ابی‌بن‌کعب استناد شده که صحیحه است. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که این آیه وآیات مرتبط، پیش از هجرت نازل شده و شأن نزول خاصی ندارد و مخاطب آن عام و همه مسلمانان درتمام زمان‌ها هستند. ظاهر این آیات نیز دلیل است که همانند تعدادی از آیات دیگر حکم کلی را بیان فرموده است.

ابن‌عادل دمشقی، مفسّر قرن نهم در تفسیر اللّباب فی علوم الکتاب که موسوعه‌ای از علوم مختلف بوده، از دیدگاه‌های ده‌ها مفسّر و ادیب بهره‌مند گشته و در مواردی نیز به نقد و یا ردّ آن‌ها پرداخته است. یکی از این مفسران، زمخشری معتزلی، نویسنده تفسیر الکشّاف عن حقایق غوامض التّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل در اوایل قرن ششم است. ابن‌عادل با وجود اعتراف به اهمیت و برجستگی تفسیر کشّاف و بهره‌مندی گسترده از آن، مناقشاتی را بر مبنای تفکر اشعری خویش در زمینه‌های اعتقادی به آن وارد کرده است. این نوشتار با رویکرد نظری و به شیوه کتابخانه‌ای، به برخی نقدهای ابن‌عادل بر زمخشری در مباحثی مانند چگونگی تبیین برخی آیات مربوط به صفات خداوند مانند مکر، غضب، استهزا، تعجب، تکبر، حیا، و نیز شفاعت و حوزه تعلق آن، آیات مربوط به اراده و اختیار انسان و نیز بحث رؤیت خداوند به عنوان یکی از پردامنه‌ترین جدال‌ها در تاریخ اسلام پرداخته و تأثیر مبانی و پیش‌فرض‌های اعتقادی در برداشت از آیات را در مواجهه دو تفسیر نمایانده است. هم‌چنین برخی اختلاف نظرهای دو مفسّر در حوزه ادبیات قرآنی مطرح شده که آن موارد نیز اساساً به چالش‌های عقیدتی- کلامی برمی‌گردد.

بررسی اعتبار احادیثی که در مقام بیان مصادیق آیات قرآن هستند وگاه دستخوش تغییرات و یا تحریفاتی می‏شوند، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. روایاتی در منابع فریقین، در بیان مصداق آیه 101 سوره انبیاء آمده است. این آیه درباره کسانی است که بدیشان وعده نیکو داده شده و از آتش دور نگاه داشته شده‌اند. به گفته منابع اهل سنت، امام علی(ع) از خلیفه سوم و یا افرادی دیگر نام برده که تعدادشان در برخی منابع مساوی با عشره مبشره است. منابع شیعه احادیثی را از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‌اند که آن حضرت، علی(ع) و شیعیانش را مصداق این آیه معرفی فرموده‏اند. روایات اهل سنت از منظر سندی دچار ضعف شدیدی هستند و از منظر متنی نیز با روایات معتبر و تاریخ قطعی معارضت دارند. سند روایات منقول در منابع شیعه بسیار معتبر است و محتوای آن، با روایات معتبر موجود در منابع فریقین تأیید می‌شود. پژوهش حاضر باهدف کمک به تبیین درست مصادیق آیه، پس از احصاء روایات فوق از منابع کتابخانه‏ای و با ابزار نقد سندی و تحلیل انتقادیِ متن روایات منقول در منابع فریقین، به انجام رسیده است.

روایات بسیاری بر محبت اهل‌بیت علیهم‌السلام تأکید نموده و آثارش را بیان کرده‌اند. نگاه سطحی به مفهوم برخی از این روایات، موجب اباحه‌گری می‌شود. روایت «حُبُّ عَلِیِّ بن ابی‌طالب حَسَنَهٌّ لا تَضُرُّ مَعَها سَیِّئَهٌ...»، نمونه‌ای‌ از این روایات است که موجب طرح دیدگاه‌های متفاوتی شده که در متن حاضر بررسی می‌شود. این نوشتار به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی، در پی عرضه مفهوم درست روایت است. یافته پژوهش عبارت است از این‌که با استناد به برخی آیات قرآن و با مراجعه به تفاسیر و حدیث معتبرِ امالیشیخ مفید و صحیحه امالی شیخ طوسی، حبّ واقعی ملازم اطاعت بوده و از مفاهیم درست روایت آن است که سیئه در آن، به معنای گناهان کوچک است و حبّ علی (ع) سبب آمرزش صغایر می‌شود. تحلیل درست دیگر آن است که دوستی با علی (ع)، حسنه‌ای است که هیچ گناهی اثر آن را حبط و بی‌اثر نمی‌کند؛ زیرا ایمان کامل، با حُبّ اهل‌بیت علیهم‌السلام محقق می‌شود.

درباره «ما» و مفهوم «ما أُنْذِرَ» در آیه 6 سوره یس اختلاف است. برخی «ما» را "نافیه " و برخی "موصوله" یا "مصدریه" دانسته‌اند. میان مفسرانی که «ما» را نافیه برشمرده‌اند نیز دو دیدگاه درباره مفهوم «ما أُنْذِرَ» مطرح است. حال از میان دیدگاه‌های مطرح، تفسیر درست آیه کدم است؟ آیا در قرآن غیر از پیامبران به کسی "نذیر" اطلاق شده است؟ آیا منذرانِ غیر معصوم در اتمام‌حجت الهی بر مردم نقش دارند؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته است. تاکنون پژوهشی با این رویکرد انجام نشده است. از ره گذر این پژوهش، به دست آمد که «ما» در آیه موردبحث، "نافیه" و به معنای «انذار نشدن» است و واژه «نذیر» در آیه موردبحث یا در آیه دیگری از قرآن، بر افراد غیر معصوم اطلاق نشده است. نیز به دست آمد که اتمام‌حجت خداوند بر مردم در غیاب پیامبران و معصومان، صرفاً با انتقال متون وحیانی و پیام اصیل و جامع آن‌ها صورت می‌گیرد؛ لذا اگر پیام اصیل و تحریف ناشده پیامبران به‌درستی به دیگران‌ نرسد، اتمام‌حجت الهی صورت نخواهد گرفت.

آیه 11 سوره رعد، آشکارا درباره سنت تغییر بحث کرده و اهمیت ویژه آن، ازاین‌جهت است که سرنوشت انسان بر مبنای اراده شخصی خویش در مسیر سعادت یا شقاوت را بیان می‌کند. پژوهش پیش رو، نشان می‌دهد که مفسران فریقین، دو رویکرد درباره این نوع تغییر مطرح کرده‌اند: یکی رویکرد اعمّی که مراد از «ما» ی موصوله در «ما بقوم» را اعم از «نعمت» و «نقمت» گرفته‌اند. هدف از نگارش این مقاله اثبات همین رویکرد است. دوم رویکرد «اختصاصی» مانند دیدگاه علامه طباطبایی که «ما» ی موصوله را به نعمت اختصاص داده‌اند. در این پژوهش، دیدگاه دوم با روش توصیفی-تحلیلی نقد شده و این نتایج به اثبات رسیده است. نگاه جامع به همه آیات قرآن، خلاف دیدگاه علامه طباطبایی را اثبات می‌کند؛ مبنی بر این‌که مراد از «ما بقوم» در آیه محل بحث، اعم از نعمت‌ها و نقمت‌هاست. در «سنت تغییر» مراد از تغییر، تغییرات درونی و واقعی انسان‌هاست که هر فردی می‌تواند از طریق پاک‌سازی روح و نفس خویش و توبه نصوح، این تغییر وضعیت را در خود ایجاد نماید. اسکندرلو، م.ج. (1400). تفسیر آیه یازدهم سوره رعد از نگاه مفسران فریقین، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (14)، 269-241. Doi: 10.22091/PTT.2021.6025.1843.

میراث تفسیری متقدمان، دربردارنده آراء ماندگاری است که تأثیر بسیاری بر مفسران در سده‏های بعدی داشته؛ به گونه‏ای که گویا با آراء تفسیری قدما، گفتمان غالبی پدیدار گشته و خوانش‏های تفسیری بعدی، متأثر از گفتمان تفسیری متقدمان شکل گرفته است. حال آن که دست یابی به فهم و خوانش بهتر آیات الهی، در گرو بررسی، تحلیل و نقد آراء تفسیری و بهره گیری از اصول و قواعد تفسیری است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی، به بازخوانی واژه «هدایت» در آیۀ 21 سورۀ ابراهیم در میراث تفسیری پرداخته تا پس از بررسی و نقد آراء تفسیری پیشِ ­رو، از ره گذر «سیاق»، «قرینه مقابله»، «اصل تناسب جواب با سؤال»، «تنزل و علوّ معنایی» و پرهیز از راه یابی تکلف به ساحت کلام الهی» به صورت نوآورانه، دیدگاه تفسیری جدیدی درباره معنای «هدایت» در این آیه شریفه به دست دهد. پاسخ گویی به مهم ترین اشکالات و ابهامات فراروی دیدگاه برگزیده از دیگر مباحث این نوشتار ‏است.