جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام به مقوله اسلام و مسأله ملیت پرداخته و با تبیین جدایی‌ناپذیری دین اسلام از هویت ایرانی، رویکرد ایدئولوژیکِ رژیم سلطنتی از ملیت ایرانی را مردود دانسته است. اما این روایت خود در اسارت نوعی ایدئولوژیِ جهان‌وطنی اسلامی درآمده بود که بیش از یک‌سده در جهان اسلام رواج داشت. در نتیجه، به علت آنکه هدف اصلی وی در این اثر، ابطال ملی‌گرایی سلطنتی بوده است، موضوع تبیین ملیت و جنبه‌های ایجابی آن در این اثر دوره ناتمام مانده است. مقاله حاضر، این روایت ناتمام از ملیت ایرانی را در دو سطح؛ مبانی نظری و نتایج عملی بررسی کرده است. در سطح مبانی نظری، نارسایی‌های اندیشه اتحاد اسلام را بررسی و نشان داده است که در جهان اسلام، این اندیشه با نفی نظام دولت‌های ملی درصدد احیاء خلافت بوده و با شکست احیاء خلافت اسلامی، در عمل مقهور نظام دولت‌های ملی شده است؛ چنان‌که در سطح عملی نیز نظام آموزشی، سیاسی و حقوقی کشور را با چالش‌های جدّی مواجه کرده و نتیجه می‌گیرد که نفی مفهوم دولت ملی و عدم ارائه تفسیر روشنی از رابطه دولت ملی با ملت توحیدی، روح ملی میان دو کالبد ملی و جهانی سرگردان شده است.

عفت در شریعت، به‌معنای خویشتنداری و بازداشتن نفس در برابر هرگونه تمایل افراطی نفسانی از محرمات است و در مفهوم خاص آن «عفت‌جنسی»، خودداری از تمایلات افراطی جنسی است که سدی محکم در برابر تزلزل بنیان خانواده و ارتکاب به تعدی و گناه است. میزان همگرایی و درک مشترک از مفهوم عفت‌جنسی میان نخبگان علوم دینی به‌عنوان بسترسازان قانون‌گذاری و مردم عادی به‌عنوان ملتزمان به قانون، از اهمیت به‌سزایی در ضمانت اجرایی و رضایت مردمی از قوانین برخوردار است. این پژوهش در چارچوب روش تحقیق کیفی و تحلیل موضوعی (تماتیک) انجام شد. انتخاب نخبگان حوزوی شرکت‌کننده در پژوهش، به شیوه هدفمند (افراد صاحب تألیف و صاحب‌نظر در حوزه عفت‌جنسی) و مردم عادی با روش تصادفی از میان زنان و مردان شهرهای تهران و قم صورت گرفت. دیدگاه‌های هر دو گروه به روش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته به دست آمد. تحلیل موضوعی (تماتیک) داده‌ها، با کُدگذاری باز، کُدگذاری محوری و کُدگذاری انتخابی، استخراج و طبقه‌بندی شد. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که در مفهوم و قلمرو عفت‌جنسی بین هر دو گروه یادشده، همگرایی نسبی وجود دارد و در بخش مصادیق عینیِ عفت‌جنسی، میزان همگرایی به وضوح کاهش می‌یابد.

رهبران شیعی همواره در تنگنای فراگیر دوران قرار داشته و به منابع بنیادین قدرت مانند: حکومت و اقتصاد دسترسی نداشته‌اند؛ بنابراین پاسخ به این مساله که «مهم‌ترین مؤلفه‌های امامان برای امتداد حیات اجتماعی شیعه چه بوده است؟» استفهام مهمی است که این مقاله بر اساس منابع تاریخی و با بهره‌گیری از روش تحلیلِ محتوایِ سخنانِ باقی‌ماندهِ از امامان معصوم علیهم السلام در پی پاسخ به آن می‌باشد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ مهم‌ترین راهبرد ایشان برای خروج از این وضعیت، «اقتدارفرهنگی» بوده است که «مرجعیت علمی» و «سرمایه‌گذاری فرهنگی» از مهم‌ترین ارکان آن به‌شمار می‌آیند و در اثر آن، تقویت و استمرار حیات شیعه خارج از دایره قدرت و غلبه بر گفتمان اکثریتِ حاکم، حاصل شده است؛ تا جایی‌که ایشان با اتخاذ این راهبرد حیاتی توانستند، جانِ تازه‌ای به کالبد نیمه‌جان شیعیان بخشیده و علاوه بر اثرگذاری عمیق بر دیگر فرهنگ‌ها، توسعه نفوذ قلمرو جغرافیایِ فرهنگی تشیع؛ به اوج اقتدار حقیقی دست یافته و فراتر از قلمرو سیاسی حاکمان، به قدرت اجتماعی تبدیل شوند تا امتداد اجتماعی خود را نیز تضمین نمایند. بدیهی است به‌‌کارگیری این بنیادهای حرکت‌‌آفرین، می‌تواند چراغ راه شیعه در جهانی‌سازیِ فرهنگِ تشیع و نقش‌آفرین در ارتقای اقتدار اجتماعی آنان در مسیر شکوفائی تمدن نوین اسلامی باشد.

از مهم‌ترین نامه‌های تاریخی امیرالمؤمنین علی علیه السلام که چهره آن حضرت را به خوبی در عرصه تربیت و اخلاق سیاسی و مدیریت جامعه نشان می‌دهد، نامه 45 نهج‌البلاغه خطاب به عثمان ‌بن‌حنیف انصاری است. اگرچه محتوای این نامه در چند مقاله بررسی سندی و متنی شده، ولیکن تاکنون مهم‌ترین مقوله‌های مطرح‌شده در نامه به منظور استخراج الگویی عملی برای مبارزه با اشرافی‌گری همراه با فرایند گام‌به‌گام آن به صورت روش‌مند و نظام‌مند با هدف نزدیکی به حکومت علوی و نیل به عدالت‌خواهی تبیین نشده است. در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و تکنیک «تحلیل محتوای مقوله‌ای»، دو مقوله کلی: «آسیب‌شناسی اشرافی‌گری» و «راه‌کارهای مقابله با اشرافی‌گری» در این نامه را کشف کرده و سپس با استفاده از طبقه‌بندی اطلاعات، مضامین ذیل آنها را بررسی کرده و در نهایت، ساختار هندسی این خطبه را ترسیم کنیم. تحلیل محتوای مقوله‌ای نامه امام علی علی السلام به عثمان ‌بن‌حنیف نشان می‌دهد که در این نامه تاریخی، دو مقوله: «آسیب‌شناسی» و «ارائه راه‌کار» جهت مقاله با اشرافی‌گری و مقدمه‌سازی برای اقامه عدالت در جامعه مطلوب اسلامی به همراه مراحل و فرایندهای آن به صورت گام‌به‌گام ترسیم شده است. توصیه به پارسایی و تقوا، توجه به الگو‌های صالح، توصیه به وارستگی از دنیا و معادباوری از جمله راه‌کارهای مستخرج از نامه امام است که جزئیات، مراحل و گام‌های آن به صورت دقیق تشریح شده است.

اهمیت فعالیت ذهن و نقش آن در گرایشات و رفتارهای انسان، امروزه مورد توجه علوم انسانی و رفتاری قرار گرفته و مباحث گسترده‌ای پیرامون فلسفه ذهن، مراتب و کارکرد آن پدید آورده است. از جمله این مباحث که چگونگی ایجاد یا تغییر تصورات ذهنی را در فرد و اجتماع انسانی مورد مطالعه قرار می‌دهد، مدیریت ذهن است. آگاهی از این فرایند، از شاخه‌های اصلی علم ارتباطات و لوازم اساسی حکمرانی است. با آنکه این تعبیر به‌لحاظ اصطلاح علمی سابقه چندانی ندارد، اما قرآن کریم به مصادیق بسیار جذّاب و پیچیده‌ای از آن اشاره فرموده که اقدامات فرعون یکی از آن موارد است. مسئله پژوهش حاضر این است که فرعون به‌عنوان یک دیکتاتور ستم‌پیشه چگونه توانست در ذهن و قلب بسیاری از افراد قوم خود نفوذ کرده و ایشان را به اطاعت خود و مبارزه با حق وادارد و تا ورود به آتش، همراه خود سازد: «یقدم قومه یوم القیامة فأوردهم النار» (هود، 98). به این منظور، به تحلیل محتوای آیات قرآن و استخراج روش‌های مدیریت ذهن فرعون نسبت به قوم خویش پرداخته است. نتایج نشان داده؛ فرعون با کاربست روش‌های عوام‌فریبی، إلقای ترس، إلقای برتری، تحقیر، تخریب شخصیت و مانند آن توانست اذهان قوم خود را تسخیر نموده و آنها را از پیروی دعوت حق موسی× دور کند.

پرسش اساسی مقاله حاضر، این است که آیا دینداری ذاتاً منجر به نامداراگری می‌شود؟ با مرور ادبیات موجود، دیدگاه روابط میان گروهی و دیدگاه تفاوت‌های فردی درباره رابطه بین دینداری و (نا)مداراگری اجتماعی بیان گردید. استراتژی تحقیق از نوع قیاسی، طرح تحقیق از نوع همبستگی و ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسش‌نامه‌های استاندارد و محقق‌ساخته می‌باشد. جامعه آماری، شهروندان 18 سال به بالای شهرستان کاشان و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 531 نفر می‌باشد که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شده است. به منظور تضمین اعتبار سنجه‌های تحقیق، از روش اعتبار محتوا استفاده گردید و به منظور بررسی پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. نتایج تحلیل همبستگی نشان داد بین دینداری و مداراگری یک رابطه منفی و معنادار وجود دارد. با این‌حال، نتایج تحلیل رگرسیونی نشان داد با ملاحظه اثر تعاملی متغیر اقتدارگرایی، رابطه منفی مشاهده شده در تحلیل دو متغیره به یک رابطه مثبت تبدیل می‌گردد. نتیجه‌گیری نهایی این است، در مورد رابطه دینداری و نامداراگری، دین و دینداری فی‌نفسه مسئله نیست؛ بلکه، مشکل با شیوه‌ای است که برخی از افراد دیندار هستند. بنابراین، دینداری، ذاتاً منجر به نامداراگری نخواهد شد.

هدف مقاله بررسی زمینه‌های فرهنگی برآمدن داعش به شکل خشونت‌گرای آن و البته مهم‌تر، پیامدهایی است که رویکردهای خشونت‌گرای داعش در بسترهای فرهنگی منطقه برجای گذاشته و در آینده می‌تواند موجبات آسیب‌های گسترده‌‌ی فرهنگی و غیرفرهنگی را فراهم آورد. پرسش ناظر بر هدف عبارت است از اینکه به‌لحاظ فرهنگی چرا جریانی افراط‌گرا به نام «داعش خشونت‌گرا» در منطقه شکل گرفته و پیامدهای فرهنگی اقدامات این جریان در منطقه چه می‌باشد؟ این تحقیق به‌لحاظ نوع، کاربردی و به‌لحاظ رویکرد، کیفی بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی با روش تحلیل «نشانه‌شناختی» انجام شده است. نشانه‌های موجود که در قالب دال‌های مختلف، قابل اشاره و گردآوری است، نشان می‌دهد زمینه‌های فرهنگی گوناگونی؛ همچون فرهنگ سیاسی و ارزش‌های فرهنگی و مانند آن در منطقه وجود دارند که به صورت هم‌افزا عمل کرده و پیدایش گروهی چون داعش را سبب می‌شوند که نمی‌تواند جز خشونت‌گرایی، رویکرد دیگری در پیش گرفته و مبنای رفتار خود قرار دهد. در این بررسی، پیامدهای اقدامات خشونت‌بار داعش، مهم‌تر دانسته شده؛ چراکه آینده‌ی منطقه و حتی جهان را به مخاطره می‌اندازد. به‌نظر می‌رسد چرخه‌ی خشونت، به‌معنی کاربست خشونت برای مقابله با خشونت در آینده‌ی منطقه ظهور و فعالیت بیشتری داشته، حرکت‌ها و جریان‌های دیگری که برآیند و پی‌آیندِ فعالیت‌های خشونت‌بار داعش هستند، فعال شده و خشونت به‌عنوان خصلتی فرهنگی در منطقه تقویت شود.