جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«روش تفسیر علمی»، در کنار سایر روش­ها ـ همچون «تفسیر قرآن به قرآن»، «تفسیر قرآن به سنّت» و «تفسیر عقلی» ـ ازجمله روش­های تفسیر قرآن است که از جایگاهی ویژه برخوردار است. روش تفسیر علمی، عبارت است از روشی که مفسّر تلاش می­کند با بهره­گیری و استخدام علوم اطمینان­آور تجربی ـ به­عنوان منبعی خاص، در کنار سایر منابع ـ به فهم بهتر و بیشتر اشارات عملی آیات قرآن بپردازد؛ به­گونه­ای که همه معیارها و شرایط یک تفسیر صحیح رعایت شود و هیچ­گونه تحمیل و یا استخراجی در تفسیر به وجود نیاید. با بررسی روایات تفسیریِ برجای‌مانده از امام صادقj پدیدار گشت که آن حضرت، برای «علم» ـ عموماً ـ و یافته­های قطعیِ «علوم تجربی» ـ خصوصاً ـ جایگاهی ویژه قائل بوده و از روش تفسیر علمی در کنار سایر روش­های تفسیری، برای فهمِ بهتر و بیشتر اشارات علمی آیات قرآن بهره­گیری نموده است. یافته­های پژوهش نشان داد، گونه­های تفسیر علمی امام صادقj، گستره­ای متنوع دارد که برخی از آن­ها عبارت است از: حرکت زمین، جاذبه عمومی در هستی، کروی بودن زمین، نقش­های باد، زوجیت در گیاهان و همه اجزای هستی، سفارش به خوردن خوراکی­های حلال، فلسفه تحریم برخی از خوراکی­ها.

در اسلامی سازی علوم انسانی، رویکردهای مختلفی وجود دارد. یک رویکرد این است که برای اسلامی شدن این علوم، باید مسئله گزینی از جامعه خودی و حل مسئله با رویکرد اسلامی را به‌عنوان دو راهبرد کلان تلقی کنیم تا از این رهگذر، به‌تدریج طی تلاش‌های مختلف، این علوم رنگ و بوی اسلامی بگیرند. هدف این پژوهش، عبارت است از «ارائه تصویری کلی از روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان»، به‌گونه‌ای که ناظر به مسائل جامعه خودی باشد؛ پرسش این پژوهش این است که «ویژگی‌های روان‌شناسی اجتماعی، به‌عنوان زیرمجموعه روان‌شناسی قرآن‌بنیان، چیست؟» روش این پژوهش، کتابخانه‌ای و بررسی تطبیقی بین ارکان «روان‌شناسی اجتماعی معاصر» و «روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان» است؛ ارکان شامل موضوع، اهداف، مبانی، پیش‌فرض‌ها، مسائل، روش‌ها، مفاهیم اساسی و کاربردهای روان‌شناسی اجتماعی است؛ دستاوردهای پژوهش عبارت‌اند از این‌که روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان: 1. یک سیستم فرعی از «مکتب روان‌شناسی قرآن‌بنیان» است؛ 2. تعریف متفاوتی ندارد، ولی باید در بافت فرهنگیِ جامعه قرآنی اجرا و عملیاتی شود؛ 3. هدف کاربردی‌اش، عبارت است از ایفای نقش در جامعه‌سازی اسلامی؛ البته روان‌شناسی اسلامی، به تنهائی نمی‌تواند جامعه اسلامی بسازد، بلکه باید در حدّ خودش، تأثیرگذار باشد و ایفای نقش کند؛ 4. علاوه بر روش‌های جاری، از روش‌های ویژه‌ای نیز استفاده می‌کند؛ 5. موضوعات و مسائلش گسترده‌تر است؛ 6. اولویت‌های آموزشی و پژوهشیِ مورد نظر، پیشنهاد شده است.

روان‌شناسی به‌عنوان یک رشته علمی یا عرصه‌ای مطالعاتی که به بررسی علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان می‌پردازد، در کانون توجه اندیشمندان مسلمان بوده و است. اگر علم اسلامی بخواهد به‌عنوان یک علم نوین، هماورد علوم انسانی معاصر مطرح گردد، لازم است آن را از منظری اسلامی مورد بحث قرار دهد. این پژوهش با هدف بررسی و تبیین چیستی و ماهیت روان‌شناسی اسلامی و ارائه روش‌های تحقیق در آن انجام شده است. برای پاسخ‌گویی به این پرسش که تفاوت روان‌شناسی اسلامی و قرآن‌بنیان با روان‌شناسی رایج چیست؛ و مبانی،‌ اهداف، موضوع و مسائل آنها چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. روش این پژوهش روش تحلیلی ـ استنتاجی است و شیوه گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای بوده است. با توجه به این‌که روان‌شناسی اسلامی مصداقی از علوم دینی است، طبعاً هر آنچه درباره علم دینی گفته شود، در خصوص روان‌شناسی اسلامی نیز گفته می‌شود؛ بنابراین روان‌شناسی اسلامی، علمی تجربیِ صرف نخواهد بود و به‌عنوان یک شاخه معرفتی جامع، بخشی از هندسه معرفتی اسلام خواهد بود. درنتیجه در بحث روش‌شناسی آن‌هم از روش تجربی صرف تعمیم پیدا می‌کند و از روش‌هایی مانند تجربه درونی و بیرونی، پیمایش میدانی و تاریخی، استدلال عقلی، تعبد نقلی نسبت به آنچه منبع معقول دارد، تحلیل محتوای متون دینی و... استفاده می‌کند. در مباحث قرآنی نیز از روش‌هایی مانند استنطاق، استخدام، نظریه‌پردازی‌های علمی و مطالعات میان‌رشته‌ای سود خواهد جست.

تکرار معنی­دار عبارت «سمع و الابصار» در آیات قرآن کریم، قرن‌هاست پرسش بی­پاسخی را برای مفسران مطرح کرده است که چرا خداوند شنیدن را به شکل مفرد و دیدن را به شکل جمع آورده است؟ ما در پی پاسخ این پرسش، به مطالعه مسیرهای عصبی سیستم شنوایی و بینایی در مغز پرداخته و با مقایسه این دو با یکدیگر، راز آن را فاش می­کنیم. این نوشتار حکمت و علت این طرز بیان قرآن کریم را از نگاه آناتومی و فیزیولوژی اعصاب حواس بینایی و شنوایی آشکار می­کند. به این ترتیب که: وقتی‌که صدا به گوش‌ها می­رسد؛ پیام حسی در حلزون گوش‌ها ایجاد می‌شود؛ هر دو گوش تقریباً در همان ابتدای راه، پیام‌های صوتی خود را با یکدیگر همسفر کرده و از طریق دو مسیر موازی در ساقه مغز به‌سوی هر دو نیمکره مخ ارسال می­کنند. به‌طوری‌که هر دو نیمکره مخ، از هر دو گوش پیام دریافت می­کند. این در حالی است که نیمی از پیام حس بینایی که در شبکیه هر چشم ایجاد می­شود؛ به نیمکره مخالف می­رود. به گونه‌ای ‌که درنهایت، نیمکره راست مخ، نیمه چپ میدان دید را می­بیند؛ و نیمکره چپ، نیمه راست میدان دید را. به‌عبارت‌دیگر، دو نیمکره مخ، دو صحنه متفاوت را می­بینند؛ اما یک‌صدای واحد را می­شنوند! همچنین در سیستم بینایی نه‌تنها پیام‌های دو چشم همراه نمی‌شوند؛ بلکه هر چشم، حتی برای انتقال رنگ‌ها، حرکات و شکل‌هایی که می­بیند، از مسیرهای جداگانه­ای استفاده می­کند که در قشر بینایی مخ از بیش از دوازده منطقه تخصصی برای پردازش داده­های مختلف شبکیه استفاده می­شود. بنابراین با توجه به یافته­های علمی چند دهه­ی اخیر، بی­شک تکرار عمدی لفظ «سمع و الابصار» در قرآن کریم یکی از معجزات این کتاب مقدس است.

قرآن کریم با نظام تربیتی خاص خود و نگاه واقع‌بینانه‌ای که به ساختار وجودی و روانی انسان و پدیده‌های اجتماعی دارد، درصدد رساندن انسان به سعادت واقعی‌اش در سایه این نظام تربیتی است. از این‌رو می­توان در آیات شریفه قرآن نکات بسیار زیادی پیرامون اصول تربیت را مشاهده نمود. با بررسی آیات قرآن و با توجه به اندیشه­های دو مفسر بزرگ شیعه و اهل‌سنت معاصر ـ طیب و سید قطب ـ در حوزه اصول تعلیم و تربیت درمجموع به نه اصل کلی در تعلیم و تربیت قرآنی می‌رسیم که عبارت‌اند از: 1ـ اصل تعقل و تفکر، 2ـ اصل تدریج و پیوستگی، 3ـ اصل تکریم و حرمت‌گذاری، 4ـ اصل مساوات، 5ـ اصل اختیار، 6ـ اصل تناسب و اعتدال، 7ـ اصل هدفمندی، 8ـ اصل فطرت‌گرایی، 9ـ اصل فعالیت. گرچه سید عبدالحسین طیب و سید قطب تقریباً در یک دوره می­زیستند؛ اما محدوده جغرافیایی، موقعیت سیاسی، اجتماعی و دغدغه­های فکری متفاوتی داشتند. سید قطب، به‌عنوان یک دانشمند مبارز و روشنفکر مصری، قرآن را صرفاً یک کتاب عرفانی یا نظری نمی‌داند، بلکه آن را کتاب «حرکت و پویش» می‌شناسد و از‌همین‌رو در تفسیر خویش به وجود اندیشه­های ارزشمندی در قرآن برای رسیدن به سعادت بشری، مشکلات عصر حاضر و اوضاع نابسامان کفار تأکید دارد و مسلمانان را به تمسک به این تنها طریق دعوت می­کند. طیب نیز رویکردی اجتماعی داشته و در تبیین اصول تربیتی، دیدگاه اهل­بیت: را آن­گونه که در روایات شیعه آمده، بسیار موردتوجه قرار داده و سعی می­کند در تفسیر آیات از این دیدگاه تخطی نکند. ‌طیب به میزان بسیار زیادی از روایات برای تفسیر آیه و چه در تکمیل مباحث مطرح‌شده در ذیل آیات استفاده نموده است که در مقایسه با میزان سید قطب بسیار بیشتر است.

یکی از روش‌های تفسیری ـ که پس از عصر روشنگری و انقلاب صنعتی در غرب، به‌صورت ویژه در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است ـ روش تفسیر علمی قرآن است که در آن مفسر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از یافته‌های علوم تجربی، به فهم بهتری از آیات قرآنی دست یابد. این روش عمدتاً به سه شیوه «تطبیق»، «استخدام» و «استخراج» صورت می‌پذیرد. نوشتار حاضر، به‌منظور دست‌یابی به جایگاه علوم طبیعی در فرآیند تفسیر از منظر علامه طباطبایی، این سه شیوه را در خصوص این دسته از علوم در تفسیر شریف «المیزان» مورد بررسی قرار داده و با دقت در مواردی که علامه طباطبایی در تفسیر خود به یافته‌های علوم طبیعی اشاره فرموده است، روشن ساخته است که نخست در المیزان نه‌تنها هیچ مصداقی برای «تطبیق» نمی‌توان یافت، بلکه اساساً یکی از انگیزه‌های اصلی علامه در تألیف این تفسیر، مقابله با رواج تطبیق در عرصه تفسیر در دوران ایشان بوده است؛ دوم ایشان اگرچه در فهم آیات قرآنی، در مواردی از علوم دیگر بهره گرفته است؛ اما بررسی این موارد آشکار می‌سازد که ایشان ـ همان‌گونه که بارها تصریح نموده است ـ قرآن را در مقام تفسیر، از سایر علوم و منابع معرفتی بی‌نیاز دانسته و یافته‌های سایر علوم را تنها در فهم بهتر آیات و استفاده‌های فراتفسیری ـ و نه اصل تفسیر قرآن ـ قابل «استخدام» می‌داند؛ و سوم اگرچه در عرصه‌ علوم طبیعی در المیزان موردی برای «استخراج» یافت نمی‌شود؛ اما این تفسیر ظرفیت بسیار عظیمی در استخراج نظریات، در شاخه‌های مختلف علوم انسانی و نظری دارد.

آیه 43 سوره نور از آیات چالشی قرآن کریم است که به یکی از مسائل علوم طبیعی می‌پردازد و مفسران درباره عبارت Pوَ ینَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍO در آن، تفاسیر مختلفی ذکر کرده­اند و برخی نیز به وجه علمی بودن آیه اشاره داشته­اند. آنچه حائز اهمیت است پاسخ به این پرسش است که آراء مفسران در ذیل آیه چیست و آیا آراء مذکور یا یکدیگر قابل‌جمع است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و اسناد کتابخانه­ای، حاکی از آن است که علت این تفاوت دیدگاه­ها به نوعِ برداشت مفسران از معنای واژه «جبال» برمی­گردد. همچنین نویسندگان با تحلیل دیگر آیات هم موضوع و معنای لغوی واژه «جبال»، سعی بر آن داشتند که تفسیر آیه تبیین گردد. بر اساس یافته­ها، این تعدد اقوال تفسیری، بدوی است و از جهت سلایق متفاوت در توجه به وجوهات مشترک در کوه و ابر است و می­توان همه تفاسیر را در یک نظر جمع کرد با این بیان که همگی بر پدید آمدن توده­های ابر شبیه به کوه مشترک‌اند.

چشم‌انداز، یکی از مهم‌ترین اصول عملیات تعبیر است که بر طبق آن می‌توان به مخاطب نشان داد که کدام بُعد از عناصر یک تعبیر برای متکلم حائز اهمیت بوده است. در قرآن کریم آیات بسیاری هستند که به فعل خاصی خاتمه یافته‌اند که قطعاً این چینش و گزینش افعال برای متکلم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است و با آن می‌خواهد به مخاطبان خود یعنی بندگان بفهماند که باید از دریچه این افعال، به آن آیات نگاه شود و در این افعال تعمق بیشتری صورت گیرد. این پژوهش به دنبال آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی آن آیات را در ابتدا استخراج کرده، سپس به تحلیل و توضیح آنها بر طبق نظریه چشم‌انداز بپردازد. نتایج این بررسی نشان داد که افعال آخر آیات در ارتباط تنگاتنگ با بافت آیات است و خداوند متعال از طریق این افعال می‌خواهد بر علم، ایمان، تفقه و یقین و ... بندگان بیفزاید. بنابراین آیاتی که به فعل «یعلمون» ختم شده‌اند، معمولاً خداوند در بافت آنها به اموری پرداخته است که خواسته است با مطرح کردن آنها، بر جنبه معرفت آدمیان بیفزاید؛ و آنجا که فعل «یؤمنون» آمده است، از اموری که مستلزم ایمان به خداوند متعال است، سخن به میان آمده است.

این پژوهش به بررسی مبانی حکومت اسلامی در قرآن و سنت از دیدگاه امام خمینی و علامه مودودی می‌پردازد. با توجه به اهمیت بحث حکومت اسلامی در جامعه اسلامی در عصر کنونی و با توجه به جایگاه علمی و سیاسی امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و علامه مودودی، به‌عنوان نظریه‌پرداز اجتماعی و سیاسی، ضرورت پرداختن بحث مبانی حکومت اسلامی در پرتوی قرآن و سنت از منظر این دو متفکر، روشن می‌گردد. هدف از این پژوهش، تبیین آرای دو متفکر برجسته عصر حاضر از دو مکتب شیعه و اهل تسنن، امام خمینی و علامه سید ابوالاعلی مودودی درباره مبانی حکومت اسلامی است. امام خمینی و علامه مودودی برای حکومت اسلامی دارای مبانی مشترک و مختصی هستند. توحید، رسالت پیامبر اسلامk، جاودانگی و جامعیت اسلام از مبانی مشترک بوده؛ امامت و ولایت‌فقیه، مبنای اختصاصی امام خمینی در بحث حکومت اسلامی؛ و خلافت جمهور مبنای اختصاصی علامه مودودی است. امام خمینی و علامه مودودی نظریه خود را در باب مبانی حکومت اسلامی به آیات و روایات مستدل نموده‌اند. روش این پژوهش با توجه به تبیین آرای این دو متفکر، توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به‌ بررسی و نقد ادله، تحلیلی ـ انتقادی است. در این راستا پژوهش حاضر با استخراج مبانی این دو متفکر ادله آنان را مورد بررسی قرار داده است.

هدف پژوهش، طراحی، ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه اولیه سنجش مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق از منظر قرآن و روایات بود. بدین‌منظور، از دو شیوه توصیفی و پیمایشی استفاده شد. محقق به‌منظور جمع‌آوری آموزه‌های دین اسلام، با استفاده از روش توصیفی به تبیین ویژگی‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق با توجه به سه مؤلفه شناختی، عاطفی و رفتاری پرداخت و برای ارزیابی و اعتبار پرسش‌نامه، روش پیمایشی را در نمونه‌ای 54 نفری از مبلّغین مراکز تبلیغی شهر مقدس قم به‌کار گرفت. نمونه مورد پژوهش، از میان جامعه مذکور بر اساس نمونه در دسترس، گردآوری شد. در بررسی روایی محتوایی پرسش‌نامه، ضریب کندال 80 گویه باقیمانده، 21/0 با سطح معناداری کمتر از 001/0 بود که نشان دهنده میزان توافق کارشناسان خبره در مورد موافقت ‌‌گویه‌ها با مستندات اسلامی و نحوه دلالت آن‌هاست. برای بررسی روایی سازه، همبستگی بین گویه‌ها با نمره کل، همبستگی بین مؤلفه‌ها با نمره کل و همبستگی بین مؤلفه‌ها با یکدیگر محاسبه شد و نتایج حاکی از این بود که روایی سازه در حد بالا می‌باشد و مجموع آن‌ها، مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق را اندازه‌گیری می‌کنند. بنابراین محقق در این پژوهش، با استفاده از آیات و روایات اسلامی به تبیین ویژگی‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق پرداخت و با استخراج مؤلفه‌های مرتبط، پرسش‌نامه‌ای 80 سؤالی تدوین نمود که به اندازه‌گیری و سنجش موفقیت مبلّغ می‌پردازد. بر اساس یافته‌های پژوهش، با استفاده از منابع اسلامی، امکان ساخت ابزاری جهت سنجش مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق، وجود داشته و این ابزار از اعتبار و روایی مطلوبی برخوردار است و شرایط علمی یک مقیاس معتبر روا‌ن‌شناختی را داراست.