جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

احادیث «جف القلم» که در منابع حدیثی شیعه و سنّی با اسناد متعدد نقل شده، از جمله مستندات صوفیه، عرفا و برخی از مفسران است که تلاش کرده‌اند این احادیث را هماهنگ با موضوع جبر نشان دهند. برای رازگشایی مدلول اصلی، با استفاده از روش تحلیل محتوا که از ویژگی عینیت برخوردار است، حدیث مشترک در منابع شیعه و سنّی، مورد ارزیابی قرار گرفت. تحلیل کمّی نشان می‌دهد که توصیه‌های اخلاقی و مسئولیت انسان در قبال اعمال خود، در روز قیامت که دلالت بر مسئلۀ اختیار انسان دارد، بیشترین موضوعات مطرح‌شده در حدیث هستند و بیانگر دغدغۀ اصلی پیامبر اکرم2 در ایراد آن است. نمودارها و جداول بخش قیاس منطقی با شواهد مستقل نشان می‌دهد افعال منتسب به انسان نسبت به افعال منتسب به خدا و ضریب رخداد توأمی افعال انسان و ضمایر مربوط به او که به نقش‌آفرینی انسان در اعمال خود دلالت دارد، میزان بالاتری دارد وگویای وجود اختیار انسانی در انگیزۀ پیامبر اکرم2 در بیان حدیث است. تحلیل کیفی نشان می‌دهد که عبارت «فجری القلم بما هو کائن» بیانگر تدبیر نظام علّی و معلولی عالم تکوین توسط خداوند در لوح محفوظ است. افزون بر آن، ارزش‌ها و رذایل اخلاقی و اختیاری می‌توانند به‌عنوان مانعی در برابر علل ناقصه در لوح محو و اثبات باشند و اثر نیک یا بد علت تامه(اسباب عامه) در لوح محفوظ را از بین ببرند.

دیدگاه نگارش مصحف امام علیR بر اساس ترتیب نزول، در میان فریقین دیدگاهی دیرینه است، اما در بین معاصرین مخالفانی نیز دارد. بررسی ادلۀ موافقان و مخالفان راهی است برای درک حقیقت مطلب. اهل سنّت علی‌رغم ابراز این دیدگاه، غالباً دلیلی برای اثبات نظر خود ارائه نداده‌اند. در مقابل یکی از استنادات علمای شیعه برای اثبات ترتیب نزولی بودن مصحف امامR، روایاتی از اهل سنّت بوده است که عبارت‌اند از: روایات ابن سیرین و روایات گزارش ترتیب مصحف امام علیR. بررسی دقیق عبارات این روایات نشان می‌دهد که روایات فوق، دلالتی بر ترتیب نزولی بودن مصحف امام علیR ندارند.

وجود روایت در یکی از جوامع اولیۀ حدیثی از جمله قراین صحت آن نزد قدما دانسته شده است. اما در این میان بسیاری از بزرگان حدیث و رجال شیعه با پیروی از ابن ولید(م 343ق)، که روایت عده‌ای از راویان نوادر الحکمه یا مشایخ مؤلف آن، محمد بن احمد بن یحیی(م حدود 290ق) را استثنا نموده، تمام روایات نوادر الحکمه جز آن‌ها را که از مستثنین نقل شده، معتبر دانسته‌اند. بر این اساس، وثاقت افراد استثنانشده از سوی غالب رجالیان متأخر پذیرفته شده است. با عنایت به آراء رجالیان دربارۀ مشایخ محمد بن احمد و به‌طور کلی استثنای ابن ولید، می‌توان امکان عدم وثاقت غیرمستثنین و عدم ضعف مستثنین و نیز اختصاص این قاعده به نوادر الحکمه را ثابت کرد. نیز می‌توان دربارۀ دیگر ابهامات راجع به استثنای مورد بحث به پاسخ‌هایی دست یافت.

در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه، روایات فراوانی دربارۀ دجّال وجود دارد. با این حال پاره‌ای از روایات به‌ویژه روایات سنی، به جوامع روایی شیعه راه یافته است. این مقاله با روش گردآوری کتابخانه‌ای و با مراجعه به منابع شیعه و اهل تسنن و با شیوۀ توصیفی تحلیلی(تحلیل محتوایی) برای اولین گام در تبارشناسی روایات مربوط به دجّال، به بازشناسی روایات شیعی و سنی در جوامع روایی فریقین در موضوعات وقایع زمان خروج دجّال، مکان خروج دجّال، زمان خروج دجّال، مکان‌های ایمن از فتنۀ دجّال و محل کشته شدن پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که درخصوص موضوع فتنۀ دجّال و ریزعنوان‌های آن، از میان روایات فراوان موجود در جوامع روایی شیعه، فقط تعداد چهارده روایت، روایت شیعی به شمار می‌آید و بقیه روایات عامی هستند. نیز تعداد روایات جوامع روایی اهل سنّت بیشتر از روایات جوامع روایی شیعه است.

ارزیابی یا نقد روایات سبب نزول، همواره یکی از محورهای مهم پژوهش در تفسیر و علوم قرآنی بوده است. سیری در آثار این حوزه نشان می‌دهد که قرآن‌پژوهان در این زمینه، افزون بر ارزیابی‌های سندی و متنی، از گونه‌هایی دیگر نیز بهره برده‌اند. گونه‌هایی چون ارزیابی بدون تصریح به روش، ارزیابی با قواعد کلی و صوری چون «الفاظ حاکی از روایات سبب نزول»، «تعدد سبب، تکرّر نزول و تأخر حکم و نزول از هم» و «اعتبار عموم لفظ در برابر خصوص سبب» که بازگشت آن‌ها نیز به ارزیابی‌های سندی و متنی است. در این جستار با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی، افزون بر بیان دیدگا‌ه‌های مختلف، کارایی هریک از گونه‌های فوق مورد بررسی قرار گرفته و کاستی‌های آن‌ها برشمرده شده است. در پایان با توجه به کاستی‌های مذکور از یک سو و ظرفیت‌های بالقوۀ ارزیابی متن روایات سبب نزول از سوی دیگر، این روش از حیث نظری به‌عنوان کارآمدترین روش در میان روش‌ها و گونه‌های مرسوم معرفی شده است.

شناخت ادوار تاریخی مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده در حدیث امامیه از سوی خاورشناسان، مقدمه‌ای است بر کشف نظریات، اندیشه‌ها، رویکرد‌ها و نقاط عطف موجود در هر دوره. در برآیند توجهات، پژوهش‌ها و نظریات ارائه‌شده در این باب، به‌لحاظ گذار تاریخی و سیر تطوری آثار خاورشناسی، چهار دورۀ زمانی متصور است که به‌طبع در هریک از ادوار می‌توان هم‌پوشانی‌ها و تلاقی‌گاه‌هایی یافت. همچنین، در هریک از اداور تاریخی، نقاطی بر پدیداری رویکردی نو در آن دوره وجود دارد. این نقاط مهم تاریخی، سرآغاز هر دوره به شمار می‌آیند و گاه با برآمدن یک پژوهش، گاه با ظهور یک خاورشناس و گاه با رخ دادن یک رویداد نقطه‌یابی می‌شوند. نوشتار حاضر بر آن است تا نقطه‌های عطف موجود در هر دوره را شناسایی کرده، بر آن اساس ابتدا و انتهای ادوار را برکاویم. شناساندن جریان غالب در هر دوره و ارائۀ تصویری روشن از تلاش مطالعاتی غربیان در باب حدیث امامیه از آغاز تاکنون، غایتی است که این پژوهش در پی آن است.

بنا بر دلایل قرآنی، روایی و عقلی، باید در فهم قرآن از احادیث پیامبر2 و اهل بیتk مدد گرفت. لذا گونه‌شناسی روایات تفسیری به‌منظور درک درست و عمیق از معرفتی که هر گزارۀ روایی در ارتباط با محوری از آیه به‌ دست می‌دهد، از ضروریات فهم قرآن و حدیث است. طی یک تحقیق، با بررسی چند هزار روایت تفسیری و مداقه در آن، همۀ گونه‌های روایات تفسیری به دو بخش کلی تقسیم شده است: 1. گونه‌هایی که مرتبط با مدلول آیه است؛ 2. گونه‌هایی که مرتبط با مدلول آیه نیست. در این مقاله، گزارش بخش اول با روش تقسیم ثنایی بیان شده است؛ بدین صورت که هر گزاره روایی که بیانگرمدلولی از الفاظ آیه است به دو قسم کلی «بیان معنا» و «عدم بیان معنا» تقسیم می‌شود. گزاره‌هایی که بیانگر معنایی از آیه است نیز به دو بخش قابل تقسیم است: یا بیان منطوق آیه، اعم از منطوق لغوی(شامل معنای واژگانی، معنای صرفی، معنای نحوی) و منطوق اصطلاحی(مخصوص شریعت اسلام(بطن و تأویل) و سایر شریعت‌ها) است یا بیانگر منطوق نیست بلکه بیانگر مفهومی از آیه شامل مفهوم موافق، مفهوم مخالف، دلالت‌های التزامی و... می‌شود. گزاره‌هایی که بیانگر مدلولی از آیه است اما آن مدلول از معانی آیه نیست، بیانگر مصداقی از آیه است. تبیین گونه‌ها به روش تقسیم ثنایی، ارائۀ گونه‌هایی جدید و تعریف متفاوت گونه‌شناسی و بیان فواید گونه‌شناسی از تمایزات این مقاله با سایر مقالات گونه‌شناسی است.

یکی از اعمال ماه مبارک رجب، صلاه الرغائب است که مطابق روایتی منقول از رسول خدا2 انجام آن در نخستین شب جمعۀ ماه رجب، موسوم به لیله الرغائب، سفارش شده است. در مقالۀ حاضر، بعد از بررسی سند حدیث و اثبات ضعف آن، مشروعیت انجام اعمال این شب به‌قصد رجاء تبیین، و در ادامه دربارۀ معنای «رغائب»، تفسیر آن به شب آرزوها نقد شده است. فرهنگ‌های لغت و روایات تاریخی و دینی روشن می‌کند که «رغائب» به‌معنای این کلمه عطاها و بذل و بخشش‌های بزرگ است که در میان سخاوتمندان و صاحبان اموال رایج بوده است. اما آموزه‌ها و روایات دینی، معنای «رغائب» را از عطاهای صرفاً مادی به عطاهای بزرگ معنوی ارتقا داده است. نتیجه آنکه معنای «رغائب» در لیله الرغائب و صلاه الرغائب و نافلۀ صبح، عطاهای بزرگ مادی و معنوی این‌جهانی و عمدتاً ناظر به رزق و روزی، و توفیقات و برکات معنوی است که خدای تعالی به برکت این نمازهای واردشده به بندگانش عطا خواهد کرد.

نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی در مقاله‌ای با عنوان «نقدی سندشناسانه بر احادیث مجمع البیان» که بعدها در قالب کتابی با نام حدیث‌های خیالی در مجمع البیان منتشر شد، ادعا کرده است که در تفسیر مجمع البیان، مواردی از گزارش‌های تفسیری وجود دارد که ابوجعفر طبری با ابوجعفر امام باقرR اشتباه شده و رأی ابوجعفر طبری به‌عنوان حدیث امام باقرR معرفی شده است. وی منشأ اشتباه را آنجا می‌داند که کاتبان تفسیر تبیان شیخ طوسی، که از منابع مهم مرحوم طبرسی بوده، در مواردی تصور کرده‌اند که مقصود شیخ طوسی از ابوجعفر، امام باقرR است؛ لذا بعد از آن عبارت «علیه‌السلام» را اضافه کرده‌اند و طبرسی نیز با دیدن این عبارت تصور کرده که مقصود شیخ طوسی از ابوجعفر، امام باقرR است. این ادعا از سوی برخی محققان، تأیید و از سوی برخی دیگر نقد شده است. در این مقاله کوشش شده اصل رأی فوق دوباره واکاوی شود و سه مورد از موارد بیست‌گانۀ ادعاشده توسط آقای صالحی، که دیگر ناقدان بدان نپرداخته‌اند، نقد و تحلیل شود.

مسئلۀ مهدویت و ظهور منجی به‌عنوان اصلی مسلم در اسلام، از ابعادی متفاوت مورد توجه و بررسی بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است. این مقاله درصدد بررسی مباحث مهدویت با رویکردی بر آثار علامه شهید مرتضی مطهری است؛ ایشان به مسئلۀ مهدویت از بُعد تاریخی نگریسته و در بخشی از آثار خود، به مدعیان مهدویت از جمله به قیام مختار و محمد بن حنفیه، نفس‌ زکیه ‌و مهدی‌ عباسی اشاره کرده‌اند. در راستای ادعای مهدویت، برخی از این جریان‌ها چون «حسنیان و عباسیان» برای جلب توده‌های مردمی و مشروعیت‌بخشی قیام خود، اقدام به جعل و تحریف احادیث در حوزۀ مهدویت کردند. اقدامات عباسیان در این زمینه به‌دلیل تدوین کتب حدیثی هم‌زمان با خلافت عباسیان، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ عملکرد آنان در سه بخش قابل بررسی است: الف. مهدی‌سازی به‌شکل حمایت از مهدویت محمد بن عبدالله محض(نفس زکیه) و ادعای مهدویت برخی خلفای عباسی چون مهدی عباسی؛ ب. جعل و تحریف احادیث مهدوی در زمینۀ نسب و ویژگی‌های امام زمانZ؛ ج. مصادره به مطلوب احادیث مهدوی همچون روایات رایات سود(خروج پرچم‏های سیاه).