جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که جزو اختلافات اعتقادی در بین شیعه و اهل تسنّن است، مسئلۀ جواز و عدم جواز سهوالنبی است. روایاتی در این زمینه از طریق شیعه و اهل تسنن وارد شده است که همۀ علمای اهل تسنن و برخی از علمای شیعه، این دسته از روایات را صحیح دانسته و عصمت مطلقۀ نبی اکرم را زیر سؤال برده‌اند. این روایات در سه حیطۀ سهو پیامبر در نماز، خواب ماندن ایشان از نماز صبح و راهنمایی خطا در تأبیرالنخل مطرح شده است. در این مقاله، فقط به بررسی سندی و انگیزشی روایات سهو در نماز که از طریق اهل‌ تسنن وارد شده، پرداخته و اثبات می‌شود که جاعلان این‌گونه احادیث، هدفی جز پایین آوردن شخصیت پیامبر اکرم و هم‌سطح قرار دادن ایشان با خلفا نداشته‌اند، زیرا جایی که پیامبر خطا و سهو کند، اشتباهات خلفا توجیه خواهد شد؛ اما ساحت مقدس نبی اعظم برتر و بالاتر از آن است که گرد سهو یا إسها بر آن بنشیند. علاوه بر اینکه این روایات، ضعف سندی نیز دارند.

در میراث عظیم اهل‌ بیت ذخیره‌ای ارزشمند تعبیه شده است. نام این ذخیرۀ معنوی، زیارت است که شیفتگان ماورای محیط طبیعت تلاش دارند با ایجاد ارتباط با نقطه‌ای محوری در ولایت الهی، بدان دست یابند. در این ارتباط، افزون بر اتصال قلبی، تلفظ به واژه‌هایی که شایستۀ مقام و منزلت مزور است، نیز لازم است. بی‌تردید یکی از مهم‌ترین و جامع‌ترین متونی که توانسته است این بار گران را بر دوش کشد، زیارت جامعۀ کبیرۀ مروی از امام هادی است؛ زیارتی که محتوای عمیق و دقیق عقیدتی، سیاسی، اخلاقی و معرفتی را در خود جای داده و زائر را به مرتفع‌ترین قله‌های معارف در عرصۀ امام‌شناسی رهنمون می‌کند. متن بلیغ، فصیح و قدسی که منابع متعدد روایی شیعه از عیون شیخ صدوق در قرن چهارم تا مصباح مشکینی در قرن پانزدهم به نقل آن پرداخته‌اند و در کتب ادعیه در کنار قرآن، در بسیاری از منازل شیعیان به مناسبت‌ها قرائت می‌شود. لیکن در این میان، برخی چون محدث نوری مدعی حذف بعضی از فقرات متن اصلی زیارت شده است. در این نوشتار، با بررسی متن زیارت جامعه به ادعای حذف یا به تعبیر درست‌تر، تحریف متن زیارت جامعه پاسخ داده شده و نتیجه‌گیری می‌شود که از متن مشهور زیارت جامعۀ کبیره چیزی کاسته نشده و آن متن بدون تغییر و تصحیف و کاهش است.

گاهی در احادیث ائمهk سخن از شخصیتی با ویژگی‌‌هایی خاص است، ولی به صراحت نامی‌‌از او برده نشده و این امر باعث شده در طی اعصار، مصادیق گوناگونی برای آن شخصیت(چه بسا منظور ائمهk این مصداق‌‌ها نباشد) بیان شوند؛ از جمله آن می‌توان به «قائم» اشاره کرد. در طی دوران، مصادیق متفاوتی حتی از سوی ائمهk برای قائم بیان شده است. در این مقاله، سعی شده با جامع‌نگری به روایات مربوط، معنا و مفهوم کامل و مصداق اصلی قائم ارائه شود. مصادیق مختلف و علل صحت یا صحت نداشتن انتساب آنان به عنوان مصداق اصلی قائم یا به عبارتی دیگر، قائم اصلی(کسی که واجد تمام ویژگی‌‌های ذکر شده در روایات برای قائم باشد) بیان گردد. همچنین برخی از روایات هم‌خانواده در ریزموضوعات مطرح‌شده، مورد بررسی سندی و نقد محتوایی قرار گرفته‌اند تا میزان اعتبار روایت و موضوع سنجیده شود، با وجود اینکه کثرت روایات هم‌خانواده در یک موضوع که بر مطلب مشترکی دلالت می‌کند، حتی اگر متواتر لفظی نباشد، متواتر معنوی به‌شمار می‌رود؛ در نتیجه بیانگر اعتبار واعتماد به آن موضوع است. با توجه به روایات و معنا و مفهوم کامل «قائم»، امام زمان مصداق اصلی معرفی شده است، ادله و راهکار‌هایی برای تمییز قائم اصلی از غیر آن(دیگر قائم‌‌‌ها) در روایات ارائه شده است. در پایان، نقش شناخت معنا و مفهوم و مصداق قائم در شناخت دیگر روایات بیان شده است.

در کنار همۀ آیاتی که قدرت یکسان زنان و مردان را در رسیدن به کمال و فضیلت‌ها مطرح می‌کنند، روایاتی وجود دارند که از نقص استعدادی زنان در رسیدن به کمال یا وجود ارزش‌های متفاوت مردانه و زنانه‌ حکایت می‌کنند. از آنجا که مهم‌ترین کمال در اندیشۀ‌ دینی، نزدیکی به خداوند و دست‌یافتن به ایمانی ناب، قرب الهی و رسیدن به رستگاری است، وجود متونی که توان زن را در رسیدن به حقیقت ایمان ناقص می‌دانند، بسیار مهم خواهدبود. یکی از احادیث در این موضوع، حدیثی از پیامبر اکرم است که در کافی، من لایحضر و بعضی دیگر از منابع معتبر شیعی بدین مضمون آمده است: «الناجی من الرجال قلیل و من النساء اقل و اقل». براساس این روایت، زنان از نظر دستیابی به سعادت ناتوان‌تر از مردان معرفی شده‌اند. این مقاله با تحلیلی سندی و متنی به ارزیابی این روایت پرداخته و اولاً نشان داده است که هیچ‌یک از طرق این حدیث، خالی از ضعف نیست. سپس متن حدیث نقد و تحلیل شده و با فرض صدور حدیث از سرچشمۀ علم نبوی، این روایت از نوع قضیه خارجیه خاص زمان صدور تلقی شده است که قابلیت تعمیم به عموم مردان و زنان را ندارد.

یکی از جریان‌های مؤثر در جعل و تحریف روایات حوزۀ مهدویت، قیام محمد بن عبدالله بن حسن مثنی(۱۰۰ـ145) از سادات حسنی است. این فرد در اواخر دوران بنی‌امیه اقدامات خود را آغاز کرد و از نامزدهای اصلی به دست گرفتن خلافت پس از سرنگونی بنی‌امیه بود و بدین جهت پس از به قدرت رسیدن بنی‌عباس نیز از اقدامات خود برای کسب خلافت دست برنداشت. ویژگی‌هایی مانند انتساب به پیامبر، زهد، عبادت و آگاهی به علم فقه و حدیث باعث شد هواداران او در میان عامۀ مسلمانان چنین القا کنند که او همان مهدی موعود است تا حمایت تودۀ مسلمان را به دست آورند. شواهدی از جعل و تحریف برخی روایات مهدویت از سوی هواداران وی وجود دارد. یکی از روایات منتسب به پیامبر روایتی است که از وجود لکنت زبان در مهدی موعود خبر می‌دهد. نوشتار حاضر در صدد رد انتساب این روایت به پیامبر و ساختگی بودن آن از سوی طرفداران محمد بن عبدالله مذکور است.

نویسندگان در مقالۀ حاضر می‌کوشند از زاویه‌ای جدید و نو، به چگونگی انتقال اخبار اهل تسنن به تشیع و پیامدهای آن بپردازند. به گمان نویسندگان این نوشتار، وجود برخی از راویان مشترکِ مؤلفان جوامع حدیثی از علل انتقال اخبار اهل تسنن به تشیع است. آنان با مطالعۀ موردی جِعّابی از مشایخ مشترک شیخ صدوق و روایات منقول از او در کتب وی سعی کرده‌اند تا شواهدی برای ایدۀ یاد‌شده فراهم کنند. برای این منظور، پس از کاوش در احوال جِعّابی و توثیقات او در فریقین، به بررسی دو خبر منقول از او در باب تحریف قرآن و جهاد در کتب صدوق پرداخته شده است. این دو خبر به واسطۀ او از جوامع حدیثی اهل سنت به کتب شیعی منتقل شده است که با مبانی امامیه سازگار نیست. همچنین به خلط راویان مشترک در سند و متن حدیث به عنوان یکی از زمینه‌های انتقال اخبار توجه شده است.

به استناد بسیاری از آیات و روایات، ائمه اطهار تنها کسانی هستند که پس از خدا و پیامبر آگاهی کامل به معارف قرآن و مراد و مقصود آیات آن دارند. ائمه با توجه به نیاز بشر، به تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم پرداخته‌اند. با توجه به اهمیت و جایگاه ویژۀ گونه‌شناسی روایات در تفسیر قرآن کریم از یک سو و کثرت روایات تفسیری اهل بیت از سوی دیگر، در این مقاله، با توجه به اینکه تاکنون روایات امام حسن در تفسیر گونه‌شناسی نشده، تنها روایات تفسیری امام حسن تحلیل و بررسی شده است. هرچند روایات تفسیری حضرت نسبت به امامان دیگر اندک است، همین روایات اندک دست‌مایۀ خوبی برای کشف نگاه امام حسن به چگونگی تفسیر است. بر اساس این پژوهش، مهم‌ترین گونه‌های تفسیری روایات امام حسن عبارت است از: ذکر سبب نزول، بیان معنی مفردات، بیان بطون آیات، تبیین آیات از راه بیان مصادیق، تبیین آیات الاحکام، ذکر جزئیات داستان‌های قرآن کریم، استناد و استشهاد به آیات، عمل به آیه با عمل به مفاد آن، علم قرائت، فضایل و خواص قرائت سوره‌ها و آیات. روش امام حسن در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: تفسیر قرآن با سنت، استناد به قواعد زبان عرب. مبانی قرآن‌شناختی امام حسن در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: هدایتگری قرآن و صیانت قرآن از تحریف.

صاحبان منابع مهم رجالی و دیگر علمای بزرگ رجال در مواضع متعددی در جرح و تعدیلِ برخی از رجال حدیث، اتفاق نظر ندارند، بلکه اختلاف‌هایی جدی دارند. برای حل این اختلاف‌ها لازم است که ملاک‌هایی برای ترجیح اقوال رجالیون در مواضع اختلاف آن‌ها در جرح و تعدیل یافت. بحث از این ملاک‌ها و تحلیل آن‌ها، هدف اصلی مقالۀ حاضر است. برخی ازملاک‌های بزرگان رجال در این زمینه عبارت‌اند از: رجوع به شخصیت رجالی، کیفیت قول جارح و معدِّل، نحوۀ دسترسی جارح و معدِّل به احوال راوی، تقدیم قول جارح، جمع بین قول جارح و معدِّل(قول به تفصیل)، تقدیم قول معدِّل. نگارندگان در مقالۀ حاضر می‌کوشند تا با بررسی سابقه و مبانی این ملاک‌ها و نیز بررسی مواردی از آن‌ها، دربارۀ چند تن از رجال حدیث مورد اختلاف، نشان دهند که مبنای اصلی وضع ملاک‌های مذکور «زیادتی علم» است و بر این مبنا نمی‌توان یکی از این ملاک‌ها را در همۀ موارد اختلاف در جرح و تعدیل روات جاری دانست؛ حتی در برخی موارد، مبنای «زیادت در علم و بیشتر بودن اطلاع» باعث می‌شود که این قاعده‌ها در جهت عکس اعمال شود.