جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ پیش رو در مقام پاسخ به این پرسش است که آیا نویسندگان متون اولیۀ حدیث تحت‌تأثیر سیاست حاکمان جور، اقدام به تدوین سیاسی حدیث نموده‌اند؟ در نتیجۀ این پژوهش، با روش تحقیق به‌صورت کتابخانه‌ای و روش اندیشه‌ورزی تحلیلی و استنباطی روشن می‌شود که سیاست در پاره‌ای موارد هم در استخدام نویسندگان حدیث و هم در تدوین حدیث، تأثیر مستقیم داشته است؛ به‌گونه‌ای که تدوین سیاسی حدیث نیز رخ داده است. با بررسی احادیث سیاسی تدوین‌شده، می‌توان «همسویی مضمون روایات با سیاست حاکمان جور» را در بسیاری از موارد، قرینه‌ای بر عدم صحت آن روایات دانست.

اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشّی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارش‌های رجالی دربارۀ راویان غالباً شیعی است. یکی از ویژگی‌های این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض دربارۀ برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا به‌شیوۀ توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارش‌های رجال کشّی و به‌تبع آن، عوامل شکل‌گیری روایات متعارض مدح و ذم دربارۀ برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخ‌مندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشه‌های راوی، بدفهمی سخنان امام دربارۀ راوی، خطای مؤلف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامانk در حوزه‌های مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهم‌ترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارش‌های رجال کشّی است. در این ‌بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشّی پدیدۀ جعل و تحریف احادیث است.

جابر بن یزید جُعْفی از راویان عصر تابعان و معاصر امام باقر و امام صادقv بود. دانشمندان رجال متقدم، متأخر و معاصر شیعه دربارۀ وثاقت و عدم وثاقت وی اختلاف نظر دارند. منشأ اصلی اختلاف نظر آنان، وجود روایات متعدد و گوناگونی است که دربارۀ جابر نقل شده است؛ چنان‌که برخی از این روایات به صداقت و علم جابر به اسرار اهل بیتk اشاره دارند. از سوی دیگر، روایاتی وجود دارند که بر اختلاط و ضعف جابر دلالت دارند. نجاشی و استاد او، شیخ مفید، از رجالیان و دانشمندان متقدم، بر اختلاط شخص وی تأکید دارند. حال آنکه موافقان وثاقت جابر، تضعیف جابر را شخص وی نمی‌دانند، بلکه آن را ناشی از راویان وی می‌دانند که بیشتر آنان از ضعفا و راویان بدنام به شمار می‌روند. موافقان وثاقت عمدتاً متأخرانِ متأخران و برخی معاصران شیعه هستند؛ حال آنکه بیشتر رجالیان متقدم و متأخر معتقد به ضعف جابر شده‌اند. از جمله رجالیان معاصر آیت‌الله خویی و علامه شوشتری‌اند که معتقد به وثاقت وی هستند و در دفاع از وی به روایاتی استناد کرده‌اند که این روایات یا راوی آن‌ها، خودِ جابر است یا سند آن‌ها ضعیف است یا مستندی نامعتبر یا روایات معارض دارند. آنان تضعیفات واردشده دربارۀ جابر و روایات معارض را با وجوهی توجیه کرده‌اند که برخلاف ظاهر دلالت آن‌ها و ترجیحِ بلامرجح است و بر این اساس، به نظر می‌رسد ادلۀ قول به وثاقت جابر بن یزید جعفی ناتمام است.

این مقاله که بر روش توصیفی‌تحلیلی استوار است، به بررسی تفاسیر آیۀ «وَ إِن یکاَدُ» در فریقین پرداخته و خاستگاه تفکر ارتباط این آیه در دفع چشم‌زخم را بررسی کرده است. لذا به این نتیجه دست یافته که به همراه داشتن آن در بین مردم به‌عنوان آیه‌ای از قرآن با نگاه تبرک یا برای تذکر این مسئله، قابل تأیید است ولی هیچ قرینه‌ای یافت نشد که نشان دهد این آیه به دفع چشم‌زخم کمک می‌کند؛ زیرا ادعای دفع چشم‌زخم با آیۀ مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی‌گردد که به‌سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به‌‌رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنّت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی‌شود.

در مصادر روایی فریقین، روایاتی وجود دارد که مرتبط با تفویض امر دین به پیامبر اکرم2 می‌باشد، که غالب آن‌ها از نظر سندی معتبرند و از لحاظ دلالی نیز علمای فریقین، تفویض تشریع به پیامبر2 را پذیرفته‌‌اند و معتقدند که تفویض به آن جناب و امر به اطاعت از ایشان، هرگز با توحید در طاعت منافات نداشته و اطاعت از ایشان، همان اطاعت از باری تعالی است؛ زیرا به‌دلیل تربیت الهی‌گونۀ حضرت که بر پایۀ حبّ پروردگار صورت گرفته، هرگز اراده‌ای خلاف ارادۀ خداوند نداشته‌ و هر حکمی که داشته‌ در طول فرمایشات خالقش بوده و نه در عرض مشیت او. بنابراین، خداوند اجازۀ جعل برخی احکام را به رسول خویش داده و اطاعت از او را همانند اطاعت از خویش شمرده است و حکمت آن را امتحان مردم و شناسایی بندگان مطیع از عاصی بیان نموده است. البته دیدگاه یادشده، مورد تأیید عقل نیز می‌باشد.

آگاهی از تاریخ اندیشه‌ها هر محققی را ناگزیر رهسپار کانون‌های زایش آن تفکر می‌کند. بنابراین پی‌جویی از تاریخ تفکر و سیر اندیشۀ شیعی نیز نیازمند آشنایی و واکاوی حوزه‌های اندیشه‌ساز آن است. در این میان، حوزۀ حدیثی شیعیان در بغداد در تولید علم و عالم‌پروری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. در پژوهش حاضر، تأسیس این حوزه و مراحل بالندگی آن تا انتهای سدۀ سوم و نیز عملکرد حوزۀ بغداد در سه عرصۀ علم‌آموزی، تألیف آثار و انتقال مکتوبات گذشتگان بررسی، تبیین و تحلیل می‌شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، پیشینۀ حرکت علمی شیعیان بغداد اغلب به عالمان محلۀ کرخ در عصر صادقینv می‌رسد. تلاش علمی این گروه و جمعی از مهاجران کوفی‌ در دوران تأسیس شهر بغداد به‌دلیل فقدان ظرفیت علمی لازم و شرایط سخت سیاسی به تأسیس حوزۀ بغداد نینجامید. این حوزه از زمان تأسیس تا انتهای قرن سوم سه مرحله را گذرانید. مرحلۀ نخست(دوران مهاجران)، حوزۀ بغداد به‌وسیلۀ عالمان مهاجر کوفی پایه‌گذاری شد. مرحلۀ دوم(دوران بومیان)، شکوفایی این حوزه به‌ دست عالمان بومی‌اش بود و حتی دوران خفقان متوکل نتوانست روند رو به رشد آن را متوقف سازد. مرحلۀ سوم(عصر غیبت صغری)، تلاطم‌های عقیدتی مانع پویایی این حوزه به‌واسطۀ فعالیت عالمان بغدادی و رحله‌های علمی نشد. تجربۀ دو نمای متفاوت از علم‌آموزی، پرتألیفی، جامع‌نگاری‌های متعدد و پیشتازی در نگارش برخی تک‌نگاری‌ها ـ که بررسی اعتبار این آثار نشانگر منزلت والای حوزۀ بغداد است‌ـ و انتقال گستردۀ میراث معتبر و کهن ثقات متقدم شیعه، گزارشی از عملکرد حوزۀ حدیثی بغداد است.

در احادیثی از پیامبر2، بهترین زنان، کسانی معرفی شده‌اند که فرزند بسیاری به دنیا بیاورند. گاهی این احادیث، چالش‌هایی را ایجاد می‌کند و نپرداختن به آن‌ها موجب پذیرش حکم یکسان برای همۀ موقعیت‌ها می‌گردد که قصد شارع نیست و این، اهمیت و ضرورت امر را روشن می‌سازد. در این مقاله با مراجعه به قرآن و روایات و حکم عقل، بررسی می‌شود که داشتن این ویژگی، همیشه در اختیار انسان نیست؛ از جمله عقیم بودن و... . علاوه بر اینکه صِرف داشتن فرزند، موجب فضیلت زنان نمی‌شود بلکه داشتن فرزند صالح است که زن را بهتر می‌کند. مطلب سوم اینکه حدیث به خیر و بهتر بودن پرداخته است و آن می‌تواند یک امر دنیوی باشد و ربطی به فضیلت نداشته باشد، و باتوجه به اینکه ملاک برتری انسان‌ها در آیات قرآن، داشتن تقواست، اموری که خارج از اختیار انسان باشد، نفیاً و اثباتاً نمی‌تواند معیاری برای فضیلت و یا رذیلت باشد.

حدیث، گزارش‌کنندۀ سنت نبوی و ولوی است و بر پایه‏ای محکم و متین به نام سند استوار است. نقل حدیث همراه با سند مورد تأکید و توصیۀ معصومانk بوده است. یکی از طرق ارزشیابی حدیث، ارزیابی سند و راویان آن است. بدین سبب علمی به نام «علم رجال» تأسیس و ده‌ها اثر رجالی تدوین شده است. در میان کتب رجالی، کتاب جامع الرواه از موقعیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده و دارای امتیازات مهم و سودمندی است. مؤلف اندیشور آن با مجاهدت علمی و تلاش بیست‌سالۀ خویش توانسته است تحولی درشناخت راویان و شیوۀ نقد سند به وجود آورد و روش نوینی را ابداع کند که در میان پیشینیان سابقه نداشته است. ایشان با این روش ابتکاری، توانسته است به آسیب‏شناسی اسناد روایات کتب اربعۀ حدیثی شیعه بپردازد و به نتیایج بسیار مهم و ارزشمندی درشناخت راویان و اسناد دست یابد؛ از جمله شناسایی تصحیف در نام راویان مانند تصحیف «حسین» به «حسن» و برعکس، شناسایی تصحیف در الفاظ تحدیث مانند تصحیف «عن» به «بن» و برعکس، تمییز راویان مشترک مانند تمییز «احمد بن محمد» که مشترک بین تعدادی از راویان ازجمله «احمد بن محمد بن عیسی اشعری»، «احمد بن محمد بن خالد برقی»، «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» است، شناخت مترادفات راوی و یکسان‌سازی عناوین متعدد مانند ثابت بن دینار، ثابت بن ابی صفیه، ابوحمزه ثمالی، الثمالی که همۀ آن‌ها یک شخص می‌باشند، شناخت تعلیق در اسناد، شناخت افتادگی در اسناد این مقاله به تبیین و توضیح منهج جدید و روش ابتکاری محقق اردبیلی و نتایج به‌دست‌آمدۀ آن می‌پردازد.

با توجه به جایگاه مهم شوخی در تعاملات انسانی و نمود آن، شادی، که نیاز ضروری روح آدمی است، واکاوی نحوۀ برخورد پیامبر اکرم2 و ائمهk در این باره به‌عنوان اسوه، بسیار حائز اهمیت است. در بررسی‌های اولیه، دو دسته روایت سلبی و ایجابی در این موضوع رخ می‌نماید. در این مقاله در درجۀ اول، چیستی شوخی، سپس جمع‌بندی روایات در این زمینه، شکل‌های وقوع شوخی در کلام معصومانk و اهدافی که آن بزرگواران از شوخی داشتند، مطرح شده است. در این نوشتار بر آنیم تا با جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و تحلیل ادبی آن داده‌ها، تبیین شایسته‌ای برای این موضوعات ارائه دهیم.

وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و ... در متون، هر چند لازمۀ هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن‌ می‌گردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم می‌خورد به گونه‌ای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا أبا لَک» از جمله این اصطلاحات است که در وهلۀ اول شبهۀ «وجود الفاظ دشنام‌گونه در کلام معصومانR» را به اذهان متبادر می‌سازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزیِ تعبیر «لا أبا لَک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان می‌دهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمی‌دهد، بلکه فراتر از آن، این عبارتِ کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار ‌رفته است.