جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقتل الحسینR موجود در کتاب شرح الأخبار قاضی‌نعمان از جمله مقاتل برجای‌مانده و قدیمی شیعی است که البته همچون دیگر کتب تاریخی و روایی از هجمۀ تحریفات عاشورایی مصون نمانده است، به‌طوری که ما را در برخی از مطالبِ مربوط به جریان عاشورا در تردید می‌افکند و حتی در برخی موارد شیعه را تحت‌تأثیر اعتقاداتی خاص قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که برخی ضد شیعه، شیعیان را پیرو عقاید خرافی دانسته‌اند. این مقتل در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصومR و یا خاندان معصومانk خدشه‌دار شده و پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن‌های بعد شده است. در این بررسی کوشیده شده پس از ارزیابی شخصیت مؤلف و توضیحاتی چند دربارۀ کتاب وی، به برخی از این هجمه‌های تحریفی اشاره و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاو قرار گیرد.

ماهیت، مبانی و اصول تمدن نوین اسلامی برگرفته از آموزه‏های ‏وحیانی است. کتاب «العقل و الجهل» در مجموعه روایی الکافی نوشتۀ محمد بن یعقوب کلینی مشتمل بر روایات گرانقدری از اهل بیتk است که بررسی و تبیین و استفاده از آن‌ها می‏تواند در پی‌ریزی تمدن نوین اسلامی کمک شایانی نماید. بررسی‏ها نشان می‏دهد جهل‌زدایی و شکوفایی عقل، علم و حکمت، دینداری، حسن خلق و حیات طیبه که مهم‌ترین زیرساخت‌ها و ارکان بنیادین تمدن اسلامی بر پایۀ عقل است و از سوی دیگر ریشۀ همۀ ناهنجاری‏ها، موانع و چالش‏های ‏فراروی تمدن اسلامی به جهل و آثار آن برمی‏گردد. سیری در فضای گفتمانی کتاب «العقل و الجهل» با رویکردی به تمدن‌سازی، چیستی عقل و نزاهت آن از شیطنت، ریشه‌شناسی رفتارهای بشری بر پایۀ شناخت عقل و جهل، گسترش و ارتقای عقلانیت در مکتب حجج الهی، تحقق آرمانشهر مهدوی بر پایۀ شکوفایی عقل و اخلاق از دیگر مباحث این نوشتار به شمار می‏رود.

بسیاری از روایات، به‌ویژه روایات غیرفقهی و از جمله روایاتی که دربارۀ «حجه‌الله» هستند، دارای سند مقبول نیستند، اما بسیاری از این روایات به‌دلیل قراین صحت از جمله قراین متنی، قابل ‌قبول هستند. نمی‌توان روایتی را که دارای متن صحیح هماهنگ با سایر روایات است یا به‌دلیل علوّ ‌متن قابل‌ جعل نیست، به‌دلیل ضعف سند کنار گذاشت و خود را از معارف آن بی‌بهره کرد. از جمله دلایل این نظریه می‌توان به سیرۀ ‌عقلا در حجیت چنین خبری و نیز روایاتی که دربر‌دارندۀ دستور امام معصومR به بررسی متنی است اشاره کرد. واقعیت‌های تاریخی تدوین حدیث شیعه و عدم راهیابی جعل‌های گسترده و سازمان‌یافته به آن نیز، اهمیت بررسی متنی را نسبت به بررسی سندی افزایش می‌دهند. در‌ روایات دربارۀ «حجه‌الله» که منظور تمام روایاتی است که دربارۀ رسول و امام معصوم است، هماهنگی با کلیات و هندسۀ معارف دینی، روایت مشابه با سند معتبر و نیز سندهای متفاوت در کتب مختلف از جمله قراین پرکاربرد برای اثبات صدور روایت از معصومR هستند.

موضوع تسلط شیطان از جمله موضوعاتی است که در شماری از آیات قرآن و احادیث اسلامی مطرح شده است. برای اشاره به تسلط شیطان بر انسان در روایات، از لفظ مسّ استفاده شده است؛ از جمله در روایتی منسوب به پیامبر2 به نقل از ابوهریره چنین آمده است: «ما من بنی‌آدم مولود الا یمسه الشیطان حین یولد.» روایت مذکور با توجه به معنای غالبی مسّ در لغت که به معنای برخورد فیزیکی بین دو چیز به کار رفته است، به تسلط شیطان به‌صورت مطلق بر تمام بشر از زمان طفولیت اشاره دارد. این برداشت از روایت ابوهریره، با آیات قرآن و دیگر روایت‌هایی که تسلط شیطان بر انبیا و بندگان مخلص خداوند را نفی می‌کنند، در تعارض است. رویکرد شارحان در رفع تعارض مذکور به سه گونه قابل تقسیم است: رویکرد قبول و تصحیح، رویکرد توجیه معناشناختی و رویکرد تضعیف و رد. رویکرد توجیه معناشناختی به‌عنوان نظریۀ معیار، ضمن پذیرش صدور روایات با رد کردن رویکرد‌های جعل و ضعیف بودن روایت و عدم پذیرش معنای ظاهری در دیدگاه قبول و تصحیح، به جمع بین آیات و روایات پرداخته و دیدگاه مقبولانه‌تری را ارائه کرده و تعارض ظاهری بین آیات و روایت «ما من مولود الا أن یمس الشیطان» را رفع کرده است. در واقع مراد از مسّ در این روایات معنای تماس فیزیکی نیست، بلکه امید به اغوا و وسوسه کردن هریک از اولاد بشر توسط شیطان از آغاز تولد است و هیچ ارتباطی بین مس در این روایت و تسلط داشتن شیطان بر اولاد بشر از زمان کودکی وجود ندارد.

رجعت که در حیطه معناشناختی بازگشت به مبدأ است، در اصطلاح امامیه، به معنای بازگشت دوبارۀ رسول خدا2، ائمهk و گروهی از دینداران حقیقی برای رسیدن به بخشی از پاداش، و گروهی از کفرگرایان و معاندان ایشان به دنیا برای رسیدن به عذاب استحقاقی است. این دیدگاه، با مخالفت اهل سنت مواجه شده است. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود روایاتی ذکر کرده که بر قطعیت رجعت تأکید می‌کند. مقالۀ حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی به بررسی روایات و استنادات علی بن ابراهیم قمی در خصوص مسئلۀ رجعت در تفسیر قمی پرداخته است. در این پژوهش، روشن شد که قمی با استناد به روایات ائمهk که از جهت سند حمل بر صحت می‌شود و از جهت فراوانی به تواتر می‌رسد، وقوع آن را قطعی می‌داند. در بررسی گونه‌شناسی مباحث رجعت در تفسیر قمی دانسته شد که مسائل استدلال بر صحت رجعت، گروه‌های مشمول رجعت، رجعت به‌مثابۀ وعدۀ الهی به آل محمد2 و فلسفۀ رجعت که انتقام از معاندان است، مورد توجه قمی قرار گرفته است.

حدیث‌بسندگی جریانی فکری است که بین گروهی از مسلمانان شکل گرفت و کم‌وبیش در عصر حاضر نیز رگه‌هایی از آن به چشم می‌خورد. حدیث‌بسندگان، قرآن را برای همگان قابل فهم ندانسته به همین دلیل از مراجعۀ مستقیم به قرآن پرهیز نموده و در شناخت معارف دینی تنها به سنت و حدیث مراجعه می‌کنند. آن‌ها هرگونه بحث عقلی و تفکر و تأویل در این خصوص را رد می‌کنند و تنها آیاتی را در شناخت دین می‌پذیرند که حدیث یا روایتی دربارۀ آن وجود داشته باشد. پژوهش حاضر که به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی نگاشته شده در پی شناخت و سیر شکل‌گیری این جریان در اهل سنت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد جریان حدیث‌بسندگی در مقابل جریان قرآن‌بسندگی ایجاد شده است. حدیث‌بسندگی در بین مسلمانان، نخستین بار از برخی صحابه و تابعان گزارش شده است. این جریان فکری در اهل سنت پس از رحلت پیامبر در دوران صحابه تشکیل و تا دوران معاصر ادامه دارد. حدیث‌بسندگی در اهل سنت عمدتاً بین گروهی از عامۀ اهل الحدیث همچون حنبلیه، حشویه و سلفیه شکل گرفته است.

کتاب‌های چهارگانۀ حدیثی شیعه احادیث مشترک و مشابهی دارند که در آن‌ها گاه اختلافات متنی دیده می‌شود. مقایسۀ احادیث مشابه، این اختلافات را در حالت‌های مزید، تصحیف و تحریف، نقل به معنا و مقلوب می‌گنجاند. عواملی مانند «تقطیع»، «ادراج یا اضافات راوی» و «تصرف عمدی» معمولاً باعث اختلاف در نقل احادیث مشابه هستند. این اختلاف‌ها سهواً یا عمداً ممکن است بر معنای‌‌ حدیث تأثیر گذار باشد و حکم معصومR را تغییر دهد و یا مانند اکثر مواردی که حدیث، روایت مقلوب است، تغییر زیادی در معنا ایجاد نکند. روایت مدرجی که راوی در آن توضیحاتی را بیفزاید، سبب مزید کلمه یا عبارت در احادیث مشابه می‌شود. حدیث مزیدی که با اضافه شدن چند جمله شکل بگیرد، بر اثر تقطیع به وجود آمده است. از میان مؤلفان کتب اربعه، بیش از همه شیخ طوسی روایات کافی را تقطیع می‌کند. نقل به معنا در سطح کلماتِ مترادف، هم‌خانواده یا انتقال به مفهوم اخصّ، رایج‌ترین نوع نقل به معناست. نقل به معنا در سطح جملات نیز شیوۀ متداول شیخ صدوق در میان احادیث مشابه است؛ زیرا شیخ صدوق با انداختن سند و نیز خلاصه کردن متن، معمولاً تنها حکم معصوم را بیان می‌کند.

عبدالله بن ‌عباس، صحابی مشهور و از سرآمدان حوزه‌های مختلف علوم اسلامی به‌ویژه تفسیر است. نگاهی اجمالی به منابع روایی مختلف اعم از تفسیر، تاریخ، لغت و... نشان‌دهندۀ کثرت روایات وی است. این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل داده‌ها، ضمن بیان دیدگاه‌های رجالیان دربارۀ ابن‌عباس، در صدد تحلیل روایات متعارض رجالیان شیعه در این ‌باره‌ است. در کتاب‌های رجالی اهل سنت، به‌تفصیل و در منابع رجالی شیعه، به‌اجمال دربارۀ وی سخن گفته‌اند. اگرچه رجالیان اهل سنت، همگی بر مدح و توثیق ابن‌عباس تأکید کرده‌اند، در منابع شیعی به‌دلیل روایات متعارضی که نخستین بار کشی آورده، بحث‌هایی جدی درگرفته است. تحلیل انتقادی پنج روایتی که کشی در جرح ابن‌عباس نقل کرده، نشان می‌دهد که سند آن‌ها به‌دلیل ضعف، اتهام و مجهول‌بودن برخی راویان، و متن آن به دلایلی از جمله ناسازگاری با واقعیت، تزلزل و جعل، غیرقابل اعتماد است. بر مبنای روایات کشی و برخی منابع تاریخی، عده‌ای با استناد به دلایلی از جمله، خطاب نامۀ 41 نهج‌البلاغه، گزارش‌های تاریخی و... مدعی سرقت ابن‌عباس از بیت‌المال بصره شده‌اند که این ادعا به‌دلیل تناقض گزارش‌های مدعیان، صراحت حضرت علیR در نام بردن از کارگزاران، بررسی حیات تاریخی ابن‌عباس و موضع او نسبت به ائمهk و... قابل رد است.

یکی از رخداد‌هایی که در برخی از منابع تاریخی و جوامع روایی از اواخر زندگی رسول گرامی اسلام2 نقل شده، جریان قصاص‌خواهی پیرمردی به نام عکاشه از ایشان است. بر اساس این نقل‌ها، پس از درخواست رسول اکرم2 مبنی بر ادای حقوق احتمالی، عکاشه مدعی شد که روزی تازیانۀ حضرت به وی اصابت کرده است، ولی در نهایت با بوسیدن بدن پیامبر2 از حق خود گذشت. این روایت از حیث سند مردود است؛ اما صرف‌نظر از سند، متن این حدیث نیز مشکلات متعدد دارد، زیرا اولاً با آیات قرآن که دلالت بر عصمت پیامبر2 دارند، ناسازگار است؛ ثانیاً هیچ‌یک از عالمان شیعه آن را نقل نکرده‌اند و فقط شیخ صدوق، آن‌هم فقط در کتاب امالی خودش آورده است؛ ثالثاً تهافت در نقل‌های مختلف روایت به چشم می‌خورد، که می‌تواند قرینه‌ای بر جعل باشد. مقالۀ حاضر پس از اثبات این دلایل، به بررسی علت وجود این روایت در کتاب شیخ صدوق پرداخته، به این نتیجه می‌رسد که قصۀ فوق، از احادیث منتقله است و به‌دلیل وجود مشایخ عامه در بین اساتید صدوق و نیز راویان مشترک، در منابع شیعه ورود پیدا کرده و عالمان خَلَف، با وجود تفرّد صدوق در نقل این حدیث، بدون توجه لازم، آن را نقل کرده‌اند و لذا تلقّیِ به قبول شده است.

از جمله آثار معاصر در زمینۀ احادیث ساختگی، کتاب الموضوعات فی الآثار و الاخبار تألیف هاشم معروف الحسنی است که دربارۀ روایات جعلی موجود در منابع فریقین و با تأکید بر روایات منقبت و منقصت نگاشته شده است. تاکنون پژوهش‌های چندی در خصوص معرفی، روش‌شناسی و نقد این اثر با نگاهی کلی صورت گرفته است. پژوهش حاضر ضمن بهره‌گیری از این آثار، نقد و بررسی روایات فضایل اهل بیتk را به‌طور خاص مورد نظر دارد. گرچه هاشم معروف در سراسر کتاب الموضوعات با رویکرد نقد متنی و نقد سندی با روایات مواجه شده، گاه با اهمال و تسامح و گاه یک‌جانبه و عجولانه قضاوت کرده است. به نظر می‌رسد وی عمدتاً از روی محتوای روایت حکم به جعلی بودن آن داده و بررسی‌های سندی وی بیشتر جنبه تأیید و تأکید دارد. روش وی در بررسی سندی برخی روایات با ایراداتی همچون تعمیم‌گرایی، غفلت از منابع رجالی دست اول، پرداخت بی‌ضابطه به بحث غلو، عرضۀ اطلاعات نادرست در شرح احوال راویان و نقد غیرمنصفانه برخی محدثان و صاحبان آثار، عدم تفحص از سایر طرق روایت در منابع معتبر روایی و کم‌توجهی نسبت به جمع‌آوری احادیث هم‌مضمون و خانواده حدیثی، بهره‌گیری از معیارهای اختلافی، اصرار بیش از حد بر معیار موافقت روایت با عقل و علم تجربی روبه‌روست.