جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه امام خمینی‡ کتاب مستقلی در تفسیر قرآن و علوم قرآنی تألیف نکرده بود، آثار ایشان سرشار از مباحث عمیق قرآنی و تفسیری است؛ البته او برخی سوره‌های مهم قرآن کریم همچون فاتحه، اخلاص و قدر را به‌طور مستقل در آثار مکتوب دوران جوانی و بخشی از سورۀ فاتحه را پس از انقلاب به‌طور شفاهی طی پنج جلسه تفسیر کرده است. از مهم‌ترین منابع تفاسیر غیرنقلی ازجمله تفاسیر عرفانی در تاریخ تفسیر قرآن کریم، احادیث و سنت پیغمبر اکرم2 و دیگر پیشوایان معصومR بوده است.در این نوشته، کوشش شده با شیوۀ کتابخانه‌ای آثار گوناگون حضرت امام‡، به‌ویژه آثار تفسیری و عرفانی، دیدگاه ایشان نسبت به حدیث و سنت معصومینk و میزان فراوانی استفاده از حدیث در آثار تفسیری و کیفیت استفاده و مبانی آن تبیین گردد. مهم‌ترین دستاورد این مقاله این است که در دیدگاه امام خمینی برای فهم عرفان اصیل الهی‌قرآنی، راهی جز بازگشت به احادیث و سنت پیغمبر اکرم2 و عترت معصومR وجود ندارد.

تفحص در باب احادیث مربوط به حضرت مهدیZ، در کتب عامه و نیز امامیه، واژه‏ای مشترک برای بیان ظهور حضرت مهدیZ به دست می‏دهد که از جهت مفهوم دینی، بسیار حائز اهمیت است. تعبیر بعْثَت‌ که برای حضرت مهدیZ در بسیاری از احادیث نبوی در این راستا به کار رفته، دقیقاً همان تعبیری است که در میان انسان‌ها، تنها برای فرستادگان الهی و نقبای ایشان به کار رفته است. از نکات مهمّ دیگر که در فرمایش پیامبر2 ملاحظه می‌شود، مبعوث شدن حضرت مهدیZ توسط خداوند و نیز قطعیت بعثت ایشان در روزگار پایانی زمین است. این‌ها نکاتی است که تنها با عقیدۀ امامیه درخصوص امامان معصومk و آخرین آنان، حضرت مهدی و غیبت و ظهور او سازگاری دارد. بخش پایانی این مقاله، که با روش تحلیلی - وصفی انجام گرفته، ناظر به نتایجی برگرفته از روایات ائمه‌ است که همگی به وجوه تشابه بعثت آخرین ذخیرۀ خداوند با سایر فرستادگان الهی اشاره می‌کند. مقاله به بیست‌وسه مورد از وجوه مشترک بین بعثت پیامبران و ظهور حضرت مهدی دست پیدا کرده است.

کتاب‌های تفسیر روایی دسته‏ای از منابعی است که شیخ کلینی در تدوین کافی از آن‌ها بهره برده است. ازجمله این کتاب‌ها می‏توان به تفسیر هشام بن سالم، یونس بن عبدالرحمن، حسین بن سعید، ابوحمزه ثمالی، معلی بن محمد، محمد بن خالد برقی، وهیب بن حفص جریری، ثواب القرآن محمد بن حسان، کتاب فضل سورۀ انا انزلناه عبدالرحمن بن کثیر و برخی کتاب‌های حسن بن راشد اشاره کرد. مطالب برخی از تفاسیر نیز با واسطۀ کتاب‌های نسل‌های بعد وارد کافی شده است؛ ازجمله تفسیر ابوالجارود، علی بن حسان، محمد بن اورمه، جابر، منخل، علی بن مهزیار، علی بن اسباط، عبد‏الله بن صلت قمی، علی بن ابی حمزه بطائنی و پسرش حسن، سکونی، ابن فضال، تفسیر یاسین سلمه بن خطاب، ثواب القرآن و القراءات سیاری و برخی کتاب‌های ابوسمینه.

در برخی منابع حدیثی شیعه، احادیثی به چشم می‌خورد که براساس آن بهشت دارای درجاتی به تعداد آیه‌های قرآناست و به قاری قرآن گفته می‌شود: «بخوان و بالا برو.» حدیثی از امام موسی ‌بن جعفرR نقل شده که: «... هر کدام از دوستان و شیعیان ما که از دنیا برود، اگر قرآن را به نیکی نداند، در قبر به او آموزش داده می‌شود...» به فرض صحت صدور این روایت و روایات مرتبط با درجات بهشت و ترفیع درجات قاری قرآن در قیامت، می‌توان گفت مسلمانان در قیامت به دو گروه تقسیم شده‌اند: افرادی که در دنیا قرآن را به خوبی یاد گرفته، خوانده و دستورات آن را به کار بسته‌اند؛ این گروه زمینۀ صعود در درجات بهشت را برای خود در دنیا فراهم کرده‌اند و گروهی از مسلمانان که تمام توانشان را در این زمینه صرف نموده، ولی به دلایلی ازجمله کوتاهی عمر، نبود امکانات، نداشتن استعداد کافی و... نتوانسته‌اند قرآن را فراگرفته و به دستورات آن عمل کنند، در قبر به آن‌ها آموزش داده می‌شود. براساس این روایت به خاطر محروم نشدن این گروه از درجات بالاتر در بهشت در عالم برزخ امکان تعلیم و آموزش برای این افراد فراهم است تا به معارف ناب قرآنی دست یابند، سپس به آن‌ها گفته می‌شود با خواندن قرآن به درجات بالاتر صعود کنند.

گرچه میرداماد شهرتش را بیشتر مدیون نگاشته‌هایی پیرامون حکمت و فلسفه است، لکن در زمینه‌های متعدد، از جمله علوم نقلی نیز دارای آثاری متعدد و شایستۀ بررسی است. کتاب التعلیقه علی اصول الکافی وی با توجه به نام کتاب و مقدمۀ آن، گویی قرار بود شرح احادیث کتاب سترگ کافی باشد، اما در ادامه متوجه شد بررسی اسناد روایات بر بررسی متون، مقدم است؛ بدین رو تصمیم گرفت ابتدا در مجموعه‏ای موسوم به الرواشح السماویه، دیدگاه‌های خود را در مصطلحات حدیث و مباحث مهم رجالی بیان نماید که در مواردی دیدگاهی خلاف مشهور گذشتگان نیز مطرح می‌کند. این تحقیق با توصیف و تحلیل دیدگاه‌های میرداماد، براساس روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای با سایر عالمان حدیثی متقدم شیعه به دستاوردهایی نائل گشته است؛ توثیق ابراهیم بن هاشم قمی و صحیح انگاشتن مرویات وی، تعریف دقیق اصطلاح قوی که از منظر عالمان متقدم دارای معنای موسّعی بوده اما میرداماد آن را تضییق کرده، عدم تمایز بین حدیث مستفیض و مشهور، جعل اصطلاح تخریج و تخرّج و ضبط متفاوت حدیث معضل را از جمله این موارد می‌توان برشمرد. همچنین تقسیم‌بندی‌های بدیع و دقت‌های لغوی وی از دیگر نوآوری‌های میرداماد در مباحث درایه‌ای است.

از سخنان منقول از پیامبر اسلام2 که موجب کژتابی‌ها و چالش‌هایی در فهم مراد واقعی آن گشته کلامی است صحیح السند که مسلمانان را مکلف می دارد تا در برابر بدعت‌گزاران در دین با قاطعیت موضع گرفته بیزاری خود از آنان را ابراز داشته با سب و طعن و بهتان و غیبت آنان موجب درماندگی آنان گردد. جست‌وجوی پیش رو به بررسی سندی و محتوایی حدیث مزبور پرداخته است تا مگر از رهگذر رویکرد فقه الحدیثی بدین پرسش، پاسخ دهد که حدیث موضوع بحث تا چه میزان با اصول و ارزش‌های شناخته شده در متن دین معارض است. در جست‌وجوی حاضر بدین نتیجۀ روشن می‌توان دست یافت که مفاد و مضمون حدیث بدعت و بهتان، هیچ گونه تعارضی با ارزش‌های شناخته شده در آموزه‌های دینی ندارد، چنانکه با اصول عقلائی حاکم بر پیوند‌های اجتماعی جوامع انسانی نیز به طور کامل همخوان است.

یکی از منابع تفسیری، بهره‌گیری از روایات است. برخی از مفسران تنها به نقل روایات بسنده کرده و گروهی دیگر به تحلیل و نقد و بررسی آن‌ها پرداخته‌اند. تفسیر المنار عبده و رشیدرضا و الفرقان آیت‌الله صادقی تهرانی جزء گروه دوم هستند که با نگاهی نقادانه به روایات، به بررسی سند و متن آن‌ها پرداخته‌اند. هدف این پژوهش کاوشی تطبیقی دربارۀ روش‌های تحلیل و نقد و بررسی روایات در دو تفسیر المنار و الفرقان است تا از این رهگذر، نحوۀ مواجهه و تعامل شیخ عبده، رشیدرضا و صادقی تهرانی را با روایات تفسیری مشخص و همچنین شباهت‌ها و تفاوت‌های روشی این مفسران در برخورد با روایات متعارض را بیان کند. این تحقیق نشان داده است: الف. برخلاف دیدگاه مشهور، نه تنها در هر دو تفسیر، برای تفسیر قرآن از روایات بهره گرفته شده، بلکه مفسران به نقد و تحلیل روایات نیز پرداخته‌اند. ب. هرچند مفسران هم از روش نقد سندی و هم روش نقد متنی بهره برده‌اند، ولی روش نقد متنی عمده روش تحلیل روایات در این تفاسیر است. برای این منظور از معیارهایی همچون موافقت روایت با قرآن، سنت قطعی و مبانی شریعت، عقل، تاریخ قطعی و... بهره برده ‌و از روایات متعارض نیز غافل نبوده و از راه‌های گوناگونی به حل تعارض پرداخته‌اند.

گفت‌وگو دربارۀ سعد و نحس ایام در بستر تاریخ بشر، پیشینه‌ای کهن دارد. یکی از روزهای هفته که در برخی فرهنگ‌ها به عنوان روزی نحس به شمار می‌رود، روز دوشنبه است. طبق این باور انجام برخی از کارها در این روز پیامدی ناگوار خواهد داشت. در فرهنگ مسلمانان نیز کمابیش چنین باوری مطرح است و ریشۀ آن را می‌توان در استناد به روایاتی دانست که به ظاهر بر شومی روز دوشنبه دلالت دارند و از انجام کارهایی در این روز بازداشته یا عباداتی را برای رهایی از شومی آن توصیه نموده‌اند. این مقاله با بررسی سندی و محتوایی روایات این موضوع کوشیده است صحت این مدعا را بررسی نموده و در حد امکان به تحقیق علل و اسباب صدور این روایات بپردازد. سرانجام این تحقیق عدم ثبوت نحوست روز دوشنبه است.

تاریخ‌گذاری حدیث یعنی تعیین تقریبیِ زمان، مکان، پدیدآورنده و سیر تغییرات یک روایت در بستر تاریخ. دانشمندان غربی اغلب به جنبۀ تاریخی حدیث توجه دارند و آن را منبعی برای بازسازی تاریخ اسلام به شمار می‌آورند، یعنی تاریخ وقایع، تاریخ فقه، تاریخ عقاید و سازمان‌های دینی، تاریخ تفسیر قرآن و... . آنان در تحلیل متون و تاریخ‌گذاری احادیث اسلامی از روش «نقد تاریخی» بهره می‌گیرند که شاخه‌ای از نقد صوری است و فهم «جهان ورای متن» را از طریق کاوش در منابع متون کهن دنبال می‌کند. هدف اصلی نقد تاریخی نیز کشف معنای نخستین یا اصلی متن در بافت تاریخی اولیۀ آن است. در دهۀ‌ هفتاد قرن بیستم میلادی، روش تحلیل صوری که‌ ا‌ساساً در مطالعات کتب مقدس پدید آمده بود، به مطالعات اسلامی وارد شد. آلبرشت نُت و شاگردان مکتب او، نوعی از تحلیل صوری بر مبنای تغییرات متن را در پژوهش‌های خود به ‌کار گرفتند که در آن، تغییرات روایات در سیر از راوی نخست تا گردآورندۀ روایت بررسی و بر این اساس، زمان تقریبی پیدایی روایت تعیین می‌گردد. این روش از تحلیل تاریخی روایات، پیشینه‌ای طولانی در تحقیقات منتقدان مسلمان نیز داشته و حدیث‌شناسان از قدیم به این موارد اشاره کرده‌اند. با این حال، توجه به این امور چندان در تعیین زمان صدور حدیث مؤثر نبوده و به شکل یک روش تحلیل سازمان‌یافته و روشمند درنیامده است. تحلیل سند ـ متن براساس رهیافت آلبرشت نُت که با پژوهش‌های برخی شاگردان نُت، همچون شولر و موتسکی، تکامل یافته، شیوه‌ای درخور توجه برای تحلیل تاریخی متون و تاریخ‌گذاری آن‌هاست. از آنجا که بهترین روش برای ارزیابی یک فرضیه، سنجش آن از طریق نمونه‌های مستقل و بیرونی است، در این تحقیق روش مذکور بر نمونه‌ای از روایات آزموده شده است. این نمونه، روایت «علیکم بسنتی و سنه الخلفاء الراشدین» است که توسط عرباض بن ساریه نقل شده است.