جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم مفاهیم متعالی را با ارائه‌ی تصویری محسوس بیان می‌کند؛ اسماء و صفات الهی از جمله این مفاهیم است که در حوزه آیات متشابه قرار گرفته و در سخنان ائمه (ع) به تبیین، تفسیر و تشریح آن‌ها پرداخته شده است. شیخ صدوق با تألیف کتاب «التوحید» بخش قابل توجهی از این روایات را جمع‌آوری نموده است. این پژوهش درصدد یافتن روش شیخ صدوق در گزینش روایات «التوحید» و مشخص نمودن کارکرد این روایات در تبیین آیات متشابه، برآمده است. از این رو، جهت تبیین رابطه آیات و روایات و نیز نوع کارکرد و اثر آن در متن از گونه‌شناسی کارکردگرای مبتنی بر روش بریمو استفاده شده و ضمن توصیف و تحلیل 245 روایت تفسیری موجود در کتاب التوحید با تمرکز بر گونه‌شناسی کارکردگرا آن‌ها را در بخش‌های معناشناسی، زبان‌شناسی، تبیینی ـ تفسیری، تأویلی و تشریعی دسته‌بندی نموده است. در این میان روایات تفسیری با کارکرد تبیینی بیشترین بسامد را دارد و کارکردهای شناختی، تأسیسی و تشریعی به ترتیب بسامدهای کمتری دارند؛ بر این اساس می‌توان روش‌های تفسیری اجتهادی، ادبی، قرآن به قرآن و تفسیر بطنی با گرایش روایی ـ کلامی را از رویکردهای شیخ صدوق در کتاب «التوحید» برشمرد.

قضاء و قدر یکی از مسائل مورد توجه انسان است و شبهات زیادی در این زمینه مطرح شده است. از نظر استاد مطهری ارائه نظریه صحیح درباره قضاء و قدر از نظر فلسفی و کلامی در حل شبهات مطرح شده درباره قضاء و قدر ضروری است. آنچه استاد مطهری در کتاب انسان و سرنوشت انجام داده است تلاشی در این جهت است. در این تحقیق کوشیده‌ایم تا به روش کتابخانه‌ای-رایانه‌ای مستندات روایی دیدگاه استاد مطهری در زمینه قضاء و قدر را با تکیه بر روایات دو کتاب توحید صدوق و کافی مورد بررسی و راستی‌آزمایی قرار دهیم. در پژوهش حاضر با بررسی شواهد روایی دیدگاه استاد مطهری این نتیجه بدست آمد که قضاء و قدر الهی از طریق نظام علّی و معلولی بر حوادث جهان تعلق می‌گیرد. همچنین سلسله اسباب و مسببات که شامل علل مادی و معنوی می‌شود، بخشی از نظام قضاء و قدر الهی است؛ و رویدادهای زندگی انسان تحت تاثیر هر دو دسته علل مادی و معنوی رخ می‌دهد. ولی انسان به همه‌ی آن علل آگاهی ندارد و همه‌ی این علل تحت اختیار او نیست. بنابراین در تفسیر وقایع زندگی دچار خطا می‌شود و همه سرنوشت را از اختیار انسان خارج می‌داند. در حالی که در اعتقاد به قضاء و قدر و توجیه حوادث باید به امر بین امرین معتقد بود یعنی نه انسان مجبور مطلق و نه مختار مطلق است. همینطور تمام عواملی که در پیدایش قضاء و قدر نقش ایفاء می‌کنند نه کاملا تحت اختیار انسان هستند و نه کاملا از محدوده اختیار بشر خارجند. بلکه وضعیتی کاملا بینابین وجود دارد و بر همین اساس در محدوده‌ای که اختیار بشر نقش آفرین است به همان اندازه برای انسان مسئولیت اخلاقی و رفتاری وجود دارد و می‌تواند سرنوشت خود را تغییر دهد.

تنزیه و تشبیه، دو مقوله از مباحث زیربنایی خداشناسی است و محدّثان و متکلّمان اسلامی بر طبق مبانی تفسیری و اصول استنباطی خود در حوزه‌ی قرآن و حدیث، به دو دسته‌ی تنزیهی و تشبیهی تقسیم ‌شده‌اند. گرچه در فلسفه و عرفان قسم سومی هم به نام توحید برآن دو افزوده‌اند. در این پژوهش، کتاب التوحید شیخ صدوق به عنوان اثر حدیثی کهن در موضوع تنزیه الهی، و کتاب التوحید ابن‌خزیمه به عنوان منبع مهمّ تشبیهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. و سؤالی مهم در این بین مطرح می‌شود که آن دو محدّث بزرگ برچه اساسی رویکرد خود را توحیدی می‌دانند. و کدام‌یک از آن دو به عنوان عقیده‌ی حقّ الهی قابل پذیرش می‌باشد. از مقایسه‌ی این دو اثر چنین برمی‌آید که شیخ صدوق با تکیه بر لغت، عقل، آیات محکم قرآن و روایات معتبر، تنزیه را برگزیده است؛ و ابن‌خزیمه با تعبّد صرف به ظاهر آیات و روایات، به تشبیه و جسم‌انگاری معتقد شده است. دستاورد این پژوهش مستقل، اثبات صحّت عقیده‌ی توحیدی است، که همان عدم جسم‌انگاری و تنزیه فراگیر الهی به لحاظ بساطت ذات و معنا شناختی صفات بر اساس کتاب التوحید شیخ صدوق می‌باشد، و این‌که جسم انگاری و تشبیه به هیچ وجه جایگاهی در قرآن، روایات و عقل ندارد و مبنای تفسیری ابن‌خزیمه به لحاظ ظاهرگرایی متعصّبانه در تبیین آیات و روایات و بی‌اعتنایی به قواعد عقلی، صحیح نیست. و دیگر این‌که روایت‌های تشبیهی آن کتاب به لحاظ دلالت، و در موارد زیادی به لحاظ صدور، غیر قابل پذیرش است. و با توجّه به شواهد مستند، شیخ صدوق کتاب التوحید را در پاسخ به عقاید تشبیهی حنبلیان و کرامیّه در اقلیم خراسان و نیشابور نوشته است. ابواب متناظر کتاب شیخ صدوق نشان‌گر آگاهی وی از مطالب کتاب التوحید ابن‌خزیمه است. درضمن، او با نقل گسترده روایت‌های توحیدی، زمینه‌ساز اقبال به مسائل توحیدی و شکل‌گیری نظرهای متفاوت در مقابل وی بوده است.