جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عطار نیشابوری و امام خمینی، همچون سایر عرفاء، بر ملازمت علم و عمل یا سلوک عالمانه تأکید دارند و معتقدند سالک الی الله باید به عنوان مقدمّه یا شرط سلوک در کسب علم سلوک بکوشد تا سلوک عملی­اش قرین توفیق باشد. در اندیشۀ عطار مراد از این علم، دو علم شریعت و علم طریقت است که اوّلی را باید با رجوع به سنت پیامبر، فقهاء، مفسّران و محدّثان و دومی را از شیخ طریقت اخذ کرد و غیر از آن هیچ علم دیگری، از جمله علم عقلی - چه در مقام نظر و چه در مقام عمل - معتبر نیست. امام خمینی از سه علم سخن می­گوید، علم به معارف نظری، علم اخلاق یا علم تهذیب نفس و سلوک الی الله، علم آداب و سنن و اوامر و نواهی شرعی یا علم فقه. منبع معارف نظری، انبیاء و اولیاء و حکما و منبع علم اخلاق یا علم سلوک علاوه بر انبیاء و اولیاء، عالمان اخلاق و اصحاب ریاضت و منبع علم فقه بعد از انبیاء و اولیاء، فقهاء و محدّثان هستند. بدین­ ترتیب، امام علاوه بر علم شریعت و علم طریقت، علم عقلی را هم در مقام نظر و هم در مقام عملی در سلوک معتبر می­داند و با آنکه در تأکید بر علم شریعت و علم طریقت با عطار اشتراک نظر دارد، در قول به علم عقلی اختلاف نظر دارد.

از مسائلی که در سنّت تصوّف و عرفان اسلامی به آن توجّه بسیار شده است، مسأله علم و دانایی است و شؤون و مراتب آن و تفاوت دانایی حقیقی از نادانی‏ای که خود را دانایی می‏نماید و اینکه چگونه می‏ توان به این دانایی حقیقی رسید. از این‏ رو یکی از مساعی اصلی عارفان مسلمان، خصوصاً به هنگامی که علوم دیگر به نام علم مشهور می‏ شوند، احیای علم حقیقی است. کتاب احیاء علوم الدین امام محمّد غزالی یکی از نمونه ‏های اوّلیه و بارز این تلاش است. مثنوی مولوی نیز از یک جهت، احیاء علوم‏‌الدین دیگری است. مولانا در این کتاب شریف در عین اینکه به مصادیق حماقت و نادانی اشاره می‏کند و اصناف نادانان و احمقان را برمی ‏شمارد، علم و عقل و مراتب آن و رابطه میان علم و جهل و آن جهل را که علم می ‏نماید و ارتباط میان این علم با علوم دیگر را نیز معیّن می‏کند. در این مقاله ضمن نشان ‏دادن مراتب علم در مثنوی، اعمّ از نقلی، عقلی، قلبی و تجربی و ریاضی، به بیان ارتباط هر یک با دیگری و تعیین حدّ هرکدام پرداخته می ‏شود و به این مسأله نیز توجّه می ‏شود که حقیقت دانایی در مثنوی با علم و دانایی در دوره جدید چه نسبتی دارد و این پرسش به طور اجمالی بررسی می ‏شود که آیا چنان‏که بعضی از روشنفکران مسلمان می‏ پندارند، تفکّر عرفانی مانع پیشرفت علم در تاریخ تمدّن اسلامی شده است؟

از دیدگاه ابن عربی و بنابر نظریه خلق مدام، «علم» تجلی دائم خداوند بر دل هایی است که سرگرمی های دنیا آنها را محجوب نکرده باشد. علم حقیقی همراه با عمل است و نتیجه آن «بهشت معنوی» است. از نظر وی مقام علم، الهی و مقام معرفت، ربانی است؛ بنابراین علم برتر از معرفت است. عارف فقط محل شهود اسم «رب» خداوند است؛ اما عالم آن است که خداوند با ذات و الوهیت خود در او تجلی کرده است، پس تمام اسمای الهی را شهود می کند. بر اساس این تفاوت است که معرفت از عالم خلق و علم از عالم امر است. و نیز عارف دارای احوال عرفانی است، به خلاف عالم که آن احوال در او ظهور نمی کند؛ بلکه دارای مقامات ثابت است. عارفان موحد هستند؛ اما عالمان- گرچه از جهت عارف بودن موحدند- دارای «علم نسب» اند؛ تنها عالمان اند که علم احدیت کثرت و احدیت تمییز دارند.