جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عمده‌ترین موضوعی که شیعه و اهل سنت بر سر آن با یکدیگر اختلاف پیدا کرده‌اند، در واقع موضوع ولایت و جانشینی پس از پیامبر اکرم (ص) است . شیعه معتقد است که پیامبر اکرم (ص) به دستور خداوند، علی (ع) را برای احراز این منصب الهی تعیین کرده است و می‌گویند سه آیه از سورهء مائده در این باره نازل شده است یعنی قسمتی از آیهء 2 "الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا" و آیهء 55 "انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکوه و هم راکعون" و آیهء 67 "یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس " اما اهل سنت منکر این واقعیت‌اند. در عین حال این گروه در این باره که، آیا آیات مورد بحث درباره علی (ع) نازل شده است یا خیر اختلاف نظر دارند. به طوری که بعضی از آنها نزول این آیات را درباره علی (ع) مسلم می‌دانند و بعضی دیگر این مطلب را انکار می‌کنند. واقعیت این است که روایات متواتر و فراوانی وجود دارد که اثبات می‌کند آیات مذکور درباره علی (ع) نازل گردیده است . و تنها اختلاف اساسی شیعه و اهل سنت در این باره این است که شیعه این آیات را دال بر موضوع ولایت و انتصاب علی (ع) به عنوان جانشین پس از پیامبر اکرم (ص) می‌داند اما اهل سنت این آیات را تنها دال بر بیان فضیلت علی (ع) می‌دانند. در این تحقیق با دلایل مختلف ثابت شده است که آیات مورد نظر درصدد آن است که علی (ع) را به عنوان جانشین پس از پیامبر اکرم (ص) تعیین نماید.

فیض کاشانی از آن دسته از مفسرانی است که با علم به جایگاه ارزشمند علوم قرآنی در تفسیر، با وجود اینکه یک تفسیر متکی بر روایات تالیف می‌کرده است به مباحث علوم قرآنی نیز در تفسیر الصافی پرداخته است. ما در این پایان نامه برای بدست آوردن و تنظیم مباحث علوم قرآنی از منظر فیض کاشانی که در حقیقت پیش نیازهای فهم صحیح تفسیرالصافی می‌باشد به تحقیق و بررسی در تفسیر الصافی پرداخته‌ایم، این پایان نامه را در چهار فصل تألیف کرده‌ایم، فصل اول را در دو گفتار تنظیم کرده‌ایم در گفتار اول در مورد مفهوم شناسی و گستره و ضرورت علوم قرآنی و در گفتار دوم به شخصیت شناسی فیض کاشانی و معرفی تفسیر الصافی به اتمام رساندیم. و در فصل دوم مهم ترین مباحث نزول، تدوین و قراءات قرآن را مطرح کرده‌ایم و بیان نموده‌ایم که فیض نزول دفعی قرآن را، فرود آمدن یکباره تمام قرآن برقلب مبارک پیامبر گرامی می‌داند و همچنین بر این امر معتقد است که قرآن کنونی به دست صحابه بعد از رحلت پیامبر اسلام، جمع آوری شده است و در موضوع قراءات، فیض از بین قرائتهای متعدد، تنها یک قرائت را صحیح می‌داند. در فصل سوم در گفتاراول به محکم و مشابه پرداخته‌ایم و بیان داشته‌ایم که نظر فیض این است که قرآن با آوردن محسوسات در واقع خواسته است بر اندازه عقول مردم، عالم حقیقت و ملکوت را برای آنها بیان کند. و بر اساس تعابیر اینگونه است که متشابه در قرآن بوجود آمده است و در گفتار دوم به مسئله نسخ، اشاره کرده ایم وبیان نموده‌ایم که فیض وقوع نسخ را در قرآن پذیرفته است و در آخرین فصل در گفتار اول به مسئله تحریف توجه کرده‌ایم و گفته‌ایم که فیض قائل به عدم تحریف قرآن می‌باشد و سرانجام در گفتار دوم در مورد موضوع اعجاز به گفتگو نشسته‌ایم وبیان کرده‌ایم که فیض بر معجزه بودن قرآن از ابعاد گوناگون همچون اعجاز بیانی و اعجاز اخبار از غیب تأکید دارد.

هدفی که من از این پایان نامه دنبال کردم بیان این نکته است که روش تفسیری پیامبر روشی جامع محسوب میشود و آن حضرت از مناهج مختلف تفسیری چون شیوه عقلی قرآن به قرآن و...بهره جسته است .مجموعه ای که ملاحظه میشود سیری گام به گام در راستای همین هدف بوده است. در فصل اول این مجموعه تفسیر رد عصر پیامبر مورد بررسی قرار گرفته است، در فصل دوم مروری به آراء تفسیری پیامبر به جهت بیان زوایای گفتاری آن حضرت آمده است. فصل سوم به مبانی تفسیری پیامبر می پردازد و در فصل چهارم روش ها و سبک های تفسیری مورد مطالعه قرار گرفته است. در این پایان این مجموعه به بازتاب روش تفسیری پیامبر در تفاسیر معاصر پرداخته ایم و در نهایت نگارنده با استعانت از شواهد روایی و نیز برگفته هایی از اندیشه ی مفسران مختلف به این نتیجه رسیده است که روش تفسیری پیامبر منحصر رد روش خاصی نیست.

تفسیر تاریخی قرآن، عبارت از تفسیر قرآن مبتنی بر مقتضیات و مناسبات عصر نزول است. زمینه پیدایش چنین تفسیری از قرآن این بوده است که قرآن کریم بر خلاف سایر کتب آسمانی یکباره نازل نشده بلکه به تدریج و در طول بیست و سه سال دوره رسالت پیامبر اسلام(ص) به اقتضای شرایط و مقتضیات عصر رسالت پیامبر(ص) نازل شده است و این شرایط و مقتضیات، قرائن حالی و مقامی آیات به شمار می روند و تردیدی نمی توان داشت که هر کلام بدون لحاظ قرائنش به درستی و روشنی فهمیده نمی شود. بنابراین آگاهی به افراد و مصادیق، و اسباب و مقتضیات عصر نزول قرآن، مراد آیات را مکشوف و معین می سازد و حتی عمومات و اطلاقات قرآن را تخصیص و تقیید می زند. در این تحقیق اصول تفسیر تاریخی را تبیین و در تفسیر سوره مائده به اجرا گذاشتیم. آیاتی را که از لحاظ لفظی و معنوی متصل به یکدیگر بودند، مشخص نمودیم، با بررسی وقایع تاریخمند اشاره شده در آیات و تباعد زمانی وقایع مذکور به این نتیجه رسیدیم که سوره مائده تدریجی النزول بوده و در زمان های مختلف و متناسب با حوادث عصر نزولنازل گردیده است.

قرآن برخلاف سایر معجزات محدود به زمان و مکان خاص نبوده و نیست.قرآن معجزه ی بزرگ پیامبر اسلام (ص) است که اعجاز آن در ابعاد گسترده ای نمود دارد.امّا آنچه خیلی اهمیّت دارد و کمتر مورد توجّه قرار گرفته است،این می باشد که جهت عمده ی اعجاز دائمی قرآن که در همه ی اعصار و زمانها نظر دانشمندان و ملل گوناگون را جلب می کند علوم،معارف و مقررات آن است که پیوسته راهگشای جوامع بشری است. روشی که در راستای این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است روش توصیفی- تحلیلی می باشد. احکام شرعی قرآن دارای ویژگی هائی می باشد که هیچ بشری قادر به عرضه هم آوردی برای آن نیست.قوانین قرآن با عقل و فطرت سازگار بوده و به تمام جنبه های انسان توجّه دارد و در عین حال از هرگونه تناقضی مبرّاست و با این همه،توسط فردی امّی و درس نخوانده بیان شد و این دلیل واضحی بر اعجاز و الهی بودن قرآن است. با بررسی مواردی چند ازآیات و موضوعات مرتبط از دیدگاه تفاسیر عصری،می توان معتقد شد که عرضه تشریعاتی این چنینی خرق عادت بوده و نمودی روشن از اعجاز قرآن است و پاسخ گوی نیازهای مردم و مبنای هدایت در همه زمانها و مکانها می باشد.

اسباب نزول از ابزارهای کارسازی است که بیشتر مفسران در تبیین مفاهیم آیات قرآن از آن بهره‌ی فراوان برده‌اند. گرچه پیشینه‌ی استفاده از این ابزار به صدر اسلام باز می‌گردد، اما این گونه روایات به دلایل مختلف، قابل اعتماد نیستند وضروری است مورد بررسی قرار گرفته و ارزش‌گذاری شوند. از آنجا که تفسیر مجمع البیان از تفاسیر گرانسنگ شیعی است که اسباب نزول در آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، این تفسیر در این پژوهش مبنا قرار گرفته و روایات اسباب نزول آن استخراج شده و با روایات سایر تفاسیر مورد مقایسه قرار گرفته است. به عنوان مقدمه، فصل اول این پژوهش به بررسی شخصیت علمی، آثار و روش تفسیری طبرسی در مجمع البیان اختصاص یافته است. در فصل دوم به تعریف اسباب نزول، اعتبار آن، ملاک‌های تشخیص صحت و سقم آن و دیدگاه و سبک مفسران در استفاده از اسباب نزول پرداخته شده است. در نهایت، پژوهش حاضر به جمع آوری روایات اسباب نزول سوره‌ی نساء از این تفسیر پرداخته، آنها را با سایر روایات از تفاسیر شیعه و اهل سنت مقایسه کرده است و با استفاده از ملاک‌های تشخیص صحت و سقم روایات همچون سازگاری با ظاهر و سیاق آیات، سازگاری با سایر روایات بویژه روایات ائمه‌ی معصومین:، سازگاری با عقل و واقعیت‌های تاریخی، قرائن معنوی، اجماعو سایر ملاک‌ها نتیجه‌گیری شده است.

اسرائيليات، ‌نوعي از افسانه‌ها و داستان‌هاي باطلي است كه از فرهنگ‌هاي ديگر، به خصوص قوم يهود وارد تفاسير اسلامي اعم از شيعه و سني گرديده است. در اين رساله كيفيت و كميت اسرائيليات در تفاسير با تأكيد بر ديدگاه‌هاي علاّمه عسكري و علاّمه معرفت بررسي گرديد و در طي تحقيقات كتابخانه‌اي انجام شده پيرامون اين موضوع، اثبات شده كه اسرائيليات از زمان صحابه آغاز شد و در زمان تابعين رواج يافت. در ابتداي تدوين تفسير به سبب بي‌توجهي برخي از مفسران در سلسله و سند حديث و نيز عدم بررسي در محتواي احاديث بخش كثيري از اسرائيليات وارد حوزه تفاسير گرديد. مهم‌ترين عواملي كه زمينه‌ي گسترش اسرائيليات گرديد از نظر علاّمه عسگري ممنوعيت نگارش و نقل حديث بود. ايشان ريشه‌ي بسياري از گرفتاري‌هاي مسلمانان و به خصوص شيعيان را از اين رهگذر مي‌دانند. نه فقط ريشه‌ي ظهور و رواج اسرائيليات! علاّمه معرفت نيز علاوه بر اين عامل، عوامل ديگري مانند برداشت غلط از حدیثِ «حدّثوا عن بنی اسرائیل و لا حَرج»، مختصرگويي قرآن و تفصيل‌‌گويي عهدين، ضعف فرهنگي اعراب، كينه‌ي يهود، همراهي دستگاه خلافت با قصه‌سرايان و... را از عوامل بروز اين مسأله مي‌دانند و هشت نفر ذيل را نيز جزء چهره‌هاي بارز در ترويج اسرائيليات مي‌دانند: عبدالله بن سلام، كعب الاحبار، تميم داري،‌ وهب بن منبه، محمد بن كعب قرظي، عبدالله بن عمروعاص، ابوهريره و ابن جريجِ رومي كه در اين ميان، ابن جريج را از اين تهمت مبري مي‌سازند. اما اهل سنت نظري متفاوت دارند، از جمله دكتر ذهبي برخلاف نظر علاّمه معرفت، ابن جريج و ابن عباس را از راويان اصلي اسرائیلیات مي‌دانند. اسرائيليات به انواع گوناگوني تقسيم شده است كه هر يك از آن‌ها داراي حكمي ويژه است. علاّمه معرفت روايات اسرائيلي را به دو دسته شفاهي منقولات كعب الاحبار و ابن منبه و ابن سلام و نيز منقولات كتبي يا آنچه در كتب عهدين وجود دارد تقسيم كرده است و درباره‌ي حكم جواز نقل اسرائيليات معتقد است كه علي رغم نظر ذهبي و اكثر مفسران اهل سنت، مراجعه به اهل كتاب جايز نيست و بلكه به دليل آياتي از قرآن مجيد مانند 109،79،75 و غيره از سوره بقره به شدت هم مذموم است. ميزان اثرپذيري تفاسير از روايات اسرائيلي نيز متفاوت است. علاّمه معرفت معتقد است تفسير طبري و سيوطي پايه و اساس انتشار و پخش اسرائيليات در كتب تفسيري متأخرين است. و از ميان تفاسير، تنها تفسير الميزان علاّمه طباطبائي است كه از نقل اسرائيليات احتراز جسته و در مواردي اندك نيز پس از ذكر آنها به نقد و ردشان پرداخته است. و علاّمه عسگري معتقدند كه در اصل فرهنگ يهودي كعب الاحبار از كتب تفسيري مكتب خلفا به پاره‌اي از كتب تفسيري مكتب اهل‌بيت(علیهم‌السلام) نفوذ كرده است. و متأسفانه در اين برهه از زمان كه مستشرقان در پي سياه‌نمايي قرآن كريم و فرهنگ اسلامي مي‌باشند وجود چنين احاديثي دستاويز محکمی براي آنان خواهد بود كه به وسيله آن مي‌توانند ضربه محكمي به اسلام وارد سازند. ايجاد و القای شبهات گوناگون يكي از بزرگ‌ترين دستاوردهاي آنان در سال‌هاي اخير بوده است. به نظر مي‌رسد اولين گام در راه حذف اين اباطيل اين است كه اول، منافذِ ورود آن را شناسايي و به طرق مختلف مسدود كنيم و ديگر اين‌كه هر يك از محققان كه تفحصي در اين‌باره دارد، به درج راه‌كاري خاص بپردازد. باشد كه مجموع اين نظرات باعث پالایش تفاسير و نيز فرهنگ اسلامي ما از اين اباطيل گردند.

در میان مباحث مختلف علوم قرآنی، بحث از مکاتب و روش های تفسیری، جایگاه مهمی دارد.تفسیر اثری یکی از آن روش هاست که پیدایش آن به تاریخ تدوین حدیث مربوط است. سابقه ی این روش تفسیری به عصر پیامبر(ص) برمی گردد، چون طبق نص قرآن کریم، پیامبر گرامی اسلام نخستین شارح قرآن می باشد. تفسیر اثری با خصوصیات ویژه ای که دارد از ریشه دارترین روش ها،در درک معانی و معارف آیات الهی می باشد. مصادر تفسیر اثری،قرآن کریم، رسول خدا(ص)، اهل بیت،صحابه و تابعین می باشند. آنچه روش روایی را در معرض نقد و انتقاد قرار داده، اختلاط آثار صحیح با غیر آن و ورود روایات اسرائیلی می باشد. روش دیگر، تفسیر عقلی است. در طول تاریخ تفسیر،عقل یکی از مهمترین ابزارهای فهم آیات وحی بوده است. مفسران بسیاری در شناخت متشابهات از محکمات،زدودن ناسازگاری آیات با یکدیگر و فهم درست تر آیات از عقل سود برده اند. هدف این پژوهش،بررسی موضع گیری های ابن کثیر برابر اسرائیلیات در تفسیر القرآن العظیم، تحلیلی از رویکرد او و میزان اثرپذیریش از عصر و استادانش می باشد و به منظور رسیدن به این هدف،دیدگاه ها و کتب گوناگونی در این زمینه مطالعه و بررسی گردید. نتایج به دست آمده مبین این است که تفسیر ابن کثیر، یک تفسیر اثری و روایی محض نیست بلکه گرایش به تفسیر عقلی در آن به وفور دیده می شود و با آن که اهل سنت-به ویژه در رویکرد تفسیر اثری-نسبت به اسرائیلیات خوش بین اند، ابن کثیر با رویکردی نقادانه به تحلیل آن ها پرداخته که این امر متأثر از محیط و استادان برجسته ی او می باشد.

روایات تفسیری از نظر رویکرد دارای انواع گوناگونی می‌باشند. دسته‌ای از این روایات دارای رویکرد نقلی، دسته‌ای دیگر دارای رویکرد تفسیری و دسته‌ای دیگر دارای رویکرد تأویلی می‌باشند.هر یک از این دسته روایات دارای انواع مختلفی به شرح ذیل می‌باشند:روایات با رویکرد نقلی شامل روایات لغوی و روایات فضای نزول و روایات اخبار غیبی می‌باشد که روایات لغوی خود شامل روایات بیان معانی واژگان و روایات بیان معانی واژگان با استشهاد به قول عرب می‌باشد، و روایات فضای نزول نیز خود شامل روایات سبب نزول و روایات بیان وقایع فضای نزول می‌باشد، و همچنین روایات اخبار غیبی خود شامل روایات اخبار گذشتگان و روایات اخبار آینده است.دسته‌ی دوم، روایات با رویکرد تفسیری می‌باشند که این دسته از روایات شامل روایات تبیینی و روایات تمثیلی است، که روایات تبیینی خود شامل روایات تفسیر ظاهر، روایات مبیّن آیات مجمل، روایات مخصّص آیات عامّ و روایات مقیّد آیات مطلق می‌باشد.دسته‌ی سوم روایات با رویکرد تأویلی می‌باشند که شامل روایات جری و تطبیق و روایات بیان معانی باطنی آیات است، که روایات جری و تطبیق خود شامل روایات بیان مصداق و روایات جری و تطبیق به وسیله‌ی توسعه‌ی مفهوم می‌باشد.همچنین روایات دیگری در تفاسیر مأثور اهل سنت ذیل آیات سوره‌ی آل عمران یافت شد که این روایات شامل مطالب اسرائیلی می‌باشد و در فصل روایات اسرائیلی تعدادی از آنها ذکر شد.اکثر روایات تفسیری در تفاسیر مأثور اهل سنت دارای رویکرد نقلی می‌باشند، در حالیکه بیشتر روایات منقول در تفاسیر مأثور شیعه دارای رویکرد تفسیری و تأویلی می‌باشند، به عبارت دیگر در تفاسیر مأثور اهل سنت روایات با رویکرد نقلی بیشتر به چشم می‌خورد، ولی در تفاسسیر مأثور شیعه روایات با رویکرد تفسیری و تأویلی جلب توجه می‌کند.در میان روایات نقل شده در تفاسیر مأثور اهل سنت در مورد یک آیه گاهی اختلاف مشاهده می‌شود، ولی در میان روایات تفسیری تفاسیر مأثور شیعه این اختلاف کمتر مشاهده می‌شود.روایات تفسیری هر دو دسته از تفاسیر مأثور شیعه و اهل سنت گاهی نظر یکسانی را ارائه می‌دهند و گاهی نیز میان روایات اختلاف مشاهده می‌شود.

یکی از جنبه های اعجازآمیز قرآن کریم شیوه ی کاربرد اعداد در آن است. شماره ها و اعدادی که در قرآن و تفاسیر آمده از نظم و جنبش شگفت انگیزی برخوردارهستند. در قرآن کریم با احتساب اعداد صحیح و کسری حدود چهل عدد به کار رفته است. هر کدام ازاعداد در قرآن و تفاسیر برای بیان مقاصد خاصی به کار می روند.گاه اتفاق می افتد که مفسرین بر سر کمیت اشیاء و یا افراد دچار مشکل و اختلاف می افتند. لذا برای توجیه مقصود و منظور خود متوسل به کاررگیری اعدادی می شوند که در زندگی روزمره و افکار و عقاید دینی و اجتماعی ایشان نقشی مهم ایفا نموده است و بدین وسیله خواسته خود را توجیه می نمایند؛ در این رساله ی پژوهشی، اعدادصحیح قرآنی را ذکر نموده و و کاربرد و جایگاه اعداد را در تفاسیر مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم.