جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظريه اعتباريات علامه طباطبائي از آغاز طرح آن، به ‌عنوان امري بديع مورد توجه محققان قرار گرفت، اما از همان ابتدا با اشکالاتي نيز روبه‌رو بوده است. يکي از اساسي‌ترين اشکالات مطرح‌شده که تلاش‌هاي فراواني براي رفع آن شده، اشکال نسبيت اخلاقي به اين نظريه است. حسن و قبح که دو عامل مؤثر و تعيين‌کننده در هر قضاوت اخلاقي‌اند طبق اين نظريه، از اموري اعتباري به‌شمار مي‌آيند. يکي از ويژگي‌هاي اصلي امور اعتباري تغييرپذيري است. بنابراين مي‌توان گفت که حسن و قبح يا خوبي و بدي امور نسبي‌اند و در نتيجه ما حکم اخلاقي ثابت نداريم. در اين مقاله می‌کوشیم بدون تغيير چارچوب و محکمات نظريه اعتباريات و با تمسک به راهکارهاي درون‌ساختاري موجود در اين نظريه، از ‌جمله راهکار فطرت و غايات عام و مشترک که موجب ثبات مي‌شوند، عدم ارتباط نسبيت اخلاقي با اعتباريات را ترسيم کنیم و در کنار آن به برخي سوء‌برداشت‌ها از نظريه اعتباريات نيز پاسخ بگوییم.

فيزيکاليسم در قرن گذشته کمابيش بر مباحث فلسفه ذهن سيطره داشته است. يکي از مهم‌ترين استدلال‌هايي که در جهت رد فيزيکاليسم اقامه شده است استدلال معرفت نام دارد. اما اين استدلال به سهم خود با مخالفت‌هاي متنوعي روبه‌روست. هدف مقاله بررسي استدلال و ارزيابي وثاقت آن در برابر يکي از مهم‌ترين دسته اشکالات وارده بر آن يعني نظريه توانايي است. بدين جهت نخست به جايگاه استدلال معرفت در مباحث معاصر فلسفه ذهن اشاره کرده‌ايم. سپس با ارائه‌ تقريري منتخب، تصويري روشن از اين استدلال فراهم کرده‌ايم و پس از آن به توضيح نظريه توانايي و تلاش‌هاي طرفداران آن در نقض استدلال معرفت روي آورده‌ايم. بنا بر نظر منتخب مي‌توان نظريه توانايي را در دو ادعا خلاصه نمود: آموخته جديد مري از گونه دانش‌هاي چگونگي است و دانش‌هاي چگونگي درحقيقت از سنخ توانايي‌اند. در انتها با بررسي بيشتر به اين نتيجه رسيده‌ايم که هر دو ادعا قابل نقض هستند و از اين جهت نظريه توانايي قادر به رد استدلال معرفت نیست.

مسئله تناسخ نه‌تنها از گذشته دور در ميان فيلسوفان مطرح بوده، در فرهنگ ديني نيز مورد اهتمام ويژه قرار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي‌ ـ تحليلي به واکاوي اين مسئله در انديشه ابن‌سينا و صدرالمتألهين مي‌پردازد و از رهگذر آن آشکار مي‌شود که ديدگاه ابن‌سينا و صدرالمتألهين در استحاله تناسخ ملکي، مشابه است. تمايز آنها در مباني نفس‌شناختي‌اي است که ترسيم‌کننده نحوه موجه‌سازي مدعاي آنهاست که مهم‌ترين آنها از اين قرار است: تجرد نفس، حدوث نفس، بقاي نفس و رابطه نفس با بدن.

کشف ِارتباط علم تجربي و جهان‌بيني كشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انساني است. جهان‌بيني غالباً به مسائل مابعدالطبيعي مربوط است و علم تجربي به قلمرو مسائل طبيعي. اما پس از کشفِ ارتباط آن دو مي‌توان دريافت که آيا کشف‌هاي جديد طبيعي مي‌توانند به جهان‌بيني‌هاي جديد بينجامند يا نه و آيا جهان‌بيني‌هاي جديد مي‌توانند به دگرگوني علوم تجربي منجر شوند يا نه؟ در اين نوشتار براي نيل به اين هدف، آرای شهيد سيدمحمدباقر صدر را بررسی می‌کنیم. به نظر او علم تجربي و جهان‌بيني با اينکه دو قلمرو جداگانه از معرفت‌اند، شايد بتوانند به‌طور غيرمستقيم بر يکديگر تأثير بگذارند و يگانه راه رسيدن به جهان‌بيني، بنا نهادن نظام فلسفي است و «جهان‌بيني» غايتِ «فلسفه» است. از نگاه شهيد صدر، علم تجربي به‌خودي‌خود، از عرضة جهان‌بيني عاجز است و فقط به عالَم ماده و قوانين آن تعلق دارد. اما اين بدان معنا نيست که قلمرو علم تجربي و قلمرو جهان‌بيني کاملاً از هم جدايند، بلکه علم تجربي مي‌تواند فلسفه را با مسائل جديدي مواجه سازد و به‌ تبع آن، فلسفه نيز به جهان‌بيني‌هاي جديدي بينجامد.

هانري کربن با گذر از خوانش اورسل از فلسفه تطبيقي مبتني بر پوزيتيويسم و پديدار‌شناسي هگلي ذيل سنت شرق‌شناسي، به نوعي معنويت ناظر به اديان در چارچوب فلسفه و اسلام ايراني با چشم‌انداز شيعي رسيده است. حکمت از ديدگاه او جامع بحث و معنويت و تطبيق، به معناي انطباق تجارب معنوي است. حکمت سهروردي به ‌عنوان کليد فرهنگ معنوي ايران نيز مصداق سنتي اين حکمت تطبيقي است. ازجمله مباني ديدگاه او، متاتاريخ و زمان لطيف، ارض ملکوت و مکان قدسي، حکمت خالده و معرفت اشراقي و قوه خيال است. به لحاظ روشي نيز با کليد هرمنوتيک هايدگري و پديدار‌شناسي تأويلي متمايز از پديدار‌شناسي هوسرلي و با نظر به گفت‌وگو و پديدار کتاب قدسي، به حکمت تطبيقي موردنظر خود پرداخته است. پسينه ديدگاه او در ايران معاصر، ضمن وجود جريانات تقابل و تمايز با نگرش کربني، تداوم کار او در انديشة ايزوتسو، داريوش شايگان و سيدحسين نصر نيز با تمايزاتي دنبال شده است؛ اما ويژگي‌هاي خاص خوانش کربني، فلسفه تطبيقي در ايران را به سمت حکمت تطبيقي سوق داده و علي‌رغم گام‌ها و نکات مثبت خود، تنوع روشي و خوانشي فلسفه تطبيقي با رويکرد بحثي و تاريخي و متافيزيک تمايز را مورد بي‌مهري قرار داده است.

براساس دیدگاه ناطبیعی‌انگاری اخلاقی مفاهیم و واژگان اخلاقی همچون «خوبی» مفاهیمی بنیادین و تحلیل‌ناپذیرند و نمی‌توان آن‌ها را به مفاهیم طبیعی و متافیزیکی دیگر فروکاست. یکی از انتقاد‌های مهمی که به این دیدگاه وارد شده است استدلال هنجاری است. ادعای مخالفان این است که ویژگی‌های sui generis فاقد قدرت هنجاری هستند. در این مقاله تقریری از این استدلال را معرفی می‌کنم که منقدان کم‌تر به آن توجه کرده‌اند. این استدلال بر این ایده استوار است که حتی اگر وجود ویژگی‌ sui generis ای همچون P را در عالم بپذیریم، مشخص نیست که «چرا چنین ویژگی‌‌ای باید در اعمال ما اثرگذار باشد؟». درواقع، ادعا این است که این پرسش پاسخ قانع‌کننده‌ای ندارد و ما نمی‌توانیم تبیین کنیم که چرا هنگامی که می‌خواهیم عملی را انجام دهیم، به‌جای ویژگی‌های متنوع دیگر، باید به P توجه کنیم. بنابراین، حتی اگر ویژگی sui generis ای همچون P وجود داشته باشد، آن ویژگی نمی‌تواند «خوبی» باشد. در این نوشته استدلال مطرح شده را به‌تفصیل معرفی و بررسی می‌کنم. در ادامه، سعی خواهم کرد تا نشان دهم که استدلال بر بنیان نادرستی بنا شده است و بنابراین موفق نیست.

استتیک ایمانوئل کانت در نقد نیروی حکم همواره محل بحث‌ها و کشف نکات بسیاری در باب کالبدشناسی قوة ذوق و احکام مربوط به آن بوده است. مسائل استتیکی زمانة معاصر، پژوهش در امکان ادراک تأملی ناخرسندی و به‌تبع آن جایگاه زشتی را در اندیشة استتیک کانتی موردتوجه مفسران قرار داده است. زشتی و احکام مربوط به آن در ملاحظات پیشانقادی کانت در قیاس با اندیشه‌های وی در چهارچوب دستگاه نقادی جایگاه متفاوتی داشته‌اند. او پیش از نگارش نقدهای سه‌گانه، زشتی را در قالب ادراکات حسی و مفاهیم انسان‌شناسانه به‌عنوان متعلق ادراک ناخوشایندی ایجابیِ صرفاً تجربی موردتوجه قرار داده است. لیکن پرسش از زشتی به‌مثابة حکم تأملی در افق استتیک نقادانة او ممکن نیست، چراکه امکان صدور چنین حکمی با غایت‌های سیستماتیک و روش‌شناسی نقد سوم در تناقض خواهد بود. نوشتار حاضر جهت روشن شدن جایگاه زشتی در افق استتیک کانت، ضمن بررسیِ نگاه وی به زشتی در افق پیشانقدی، به تبیین دلایل فقدان امر زشت به‌عنوان حکمی تأملی در ملاحظات انتقادی کانت و اثبات عدم امکان تحقق حکم تأملی دربارة زشتی در فلسفة استعلایی می‌پردازد.

وسواسِ ذهنی -که عموماً بیماری یا اختلالی روانی تلقّی می‌شود- همراه با افکاری است که مکرراً و بی‌آنکه شخصِ مبتلا بر آن‌ها مهاری داشته باشد در ذهن حاضر می‌شوند و اضطرابِ سنگینی ایجاد می‌نمایند. در روان‌شناسی، این افکار به‌عنوانِ افکاری نامعقول که هیچ مبنایِ منطقی ندارند معرفی می‌شوند؛ روان‌پزشکان نیز می‌کوشند تا از طریقِ تجویزِ دارو راهِ ورودِ این افکار به مغزِ بیمار را مسدود کنند. فارغ از رویکردهایِ روان‌پزشکانه یا روان‌شناسانه، این مقاله با اتّخاذِ رویکردی فلسفی، تحلیلی از وسواسِ ذهنی ارائه می‌کند که بر مبنایِ آن، اندیشیدنِ وسواسی ازآنجاکه در جریانِ پیوسته و ممتدِ زندگی انقطاع و اختلال ایجاد می‌کند، ناکارآمد است؛ امّا درعین‌حال، معطوف به حقیقت است و به جزئیاتِ واقعی‌ای از امور نظر دارد که به چنگِ آگاهیِ متداول و روزمرّه نمی‌افتد. بنابراین، ناواقع‌گرایانه خواندنِ افکارِ وسواسی حاصلِ خلطی است که میانِ دو مفهومِ ناواقع‌گرایی و ناعمل‌گرایی صورت می‌گیرد.

هنگامی‌که از cogito sum سخن می‌گوییم مرادمان چیست؟ اشارة این الفاظ در به‌کار بردنشان به چه چیزی است؟ نخستین بار به چه صورتی به دیده آمده‌اند؟ چه طور پیشرفت کرده‌اند؟ و هم‌زمان پیشرفت چه مفاهیمی هستند؟ مقالة حاضر بر آن است تا کوگیتو سوم را در ابعادی صوری و مفهومی موردبررسی قرار دهد. لذا از ساختار صوری و مفهومی کوگیتو سوم و چرایی و چگونگی آن‌ها می‌پرسد تا بر مدار آن بتوان به‌سوی وجه پرسش‌برانگیز پرسش کوگیتو سوم یعنی «وجود» حرکت کرد. ازاین‌رو این مقاله گامی است در راستای فراهم آوردن امکان گفت‌وگو با این مفهوم فلسفی یعنی امکان پاسخ به آن بر مدار وجه ضروری پرسشگری فلسفی. مراد یافتن مجموعه‌ای از مشارکت‌هایی در این مفهوم فلسفی است، از خلال متونی که بر وجه پرسش‌گری کوگیتو سوم دلالت دارند. بر اساس فرادهش، مطلوب مورد نظر نزد مارتین هیدگر جمع آمده است. از این‌رو امعان نظر در بخشی از مواجهة هیدگر با این پرسش، پیمودن این گام را ممکن می‌سازد.

یکی از مفاهیم کلیدی در اندیشة تامس کوهن (1922-1996)، فیلسوف و مورخ علم شهیر آمریکایی، «ناهم‌سنجگی» (incommensurability) است. به‌طورکلی، ناهم‌سنجگی به دو دستة روش‌شناختی (methodologic) و معناشناختی (semantic) تقسیم می‌شود. ناهم‌سنجگی روش‌شناختی ناظر به تغییر معیارهای (Standard Variance) ارزیابی و توجیه نظریه، از نظریه‌ای به نظریة دیگر است و ناهم‌سنجگی معناشناختی ناظر به تغییر معناشناختی (Semantic Variance) اصطلاحات به‌کاررفته در نظریه از نظریه‌ای به نظریة دیگر است. این انگارة کوهن منبع الهام تازه‌ای برای آموزه‌های نسبی‌انگارانه در فلسفه ـ دربارة صدق و معرفت ـ بوده است. تمرکز این مقاله بر ارتباط‌های ممکن میان ناهم‌سنجگی و آموزه‌های نسبی‌انگارانه برحسب رابطة استلزام منطقی است. ازاین‌رو، پرسش اساسی آن است که آیا اِمکان برقراری ارتباطی منطقی میان این انگاره و نسبی‌انگاری وجود دارد یا خیر. در بخش آخر، انواع ارتباط‌های منطقی میان ناهم‌سنجگی معناشناختی و روش‌شناختی با نسبی‌انگاری صدق و معرفت برحسب شرایط لازم و کافی با استفاده از استلزام منطقی ارائه می‌شود. سپس تلاش می‌شود هرکدام از گزاره‌های حاصل‌شده تحلیل و بررسی شود.