جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بر اساس منابع تاریخی ـ روایی، یکی از پیام­های به­جای­مانده از امام حسین(ع)، «یاری خواستن» از مردمان زمانه خویش است که عالمان اخیر از آن با عبارت «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینْصُرُنِى‏» یاد کرده­اند. اما برخی در صحت انتساب این پیام به امام (ع) تردید کرده و آن را موضوع خوانده­اند. نظر به اینکه مقوم حدیث بودن، ثبت آن در یکی از منابع حدیثی متقدم یا مشهور نیست و نیز این مضمون در بسیاری از منابع فریقین، به ثبت رسیده ـ به گونه­ای که می­توان در آن ظن به صدور را که معیار اصلی صحت خبر است، دریافت ـ حکم به روایت بودن جمله مذکور با ضوابط علمی، منطقی می­نماید. این معنا را ابن اعثم، ابن طاووس و اربلی، با عباراتی نظیر: «أ مَا مِن مُغیِثٍ یُغیِثُنَا لِوَجهِ الله؟!...»، «هَل مِن مُوَحِّدٍ یَخَافُ اللهَ فیِنَا؟!...»، «أ مَا ذابٌّ یذُبُّ عَن حَرَمِ رَسُولِ اللّه‏» و سرانجام مازندرانی و زنجانی به صورت: «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینصُرُ ذُرِّیَّةَ الطَّاهِرَةِ الْبَتولِ» روایت کرده و در سده اخیر، عالمان فراوانی با پیروی از طریحی آن را به صورت «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینْصُرُنِى‏»، نقل کرده­اند. این روایت با عرضه به برخی آیات و نیز سنت فعلی رسول خدا (ص) در یاری خواستن­ برای تقویت اسلام، هم­چنین کمک­خواهی امیرالمؤمنین(ع) برای اثبات خلافت بلافصل خود یا تقویت حکومت اسلامی در دوران زمامداری، تأیید می­شود. هم­چنین در سنجش این روایت با دلیل عقل درمی­یابیم تضادی بین این دو وجود ندارد؛ زیرا عقل مستقل به واسطه اینکه این روایت، حاوی یکی از مصادیق عدل، یعنی استنصار برای دین خداست، بر آن صحه می­گذارد.

در علم زبان­شناسی، رویکردهای مختلفی به «زبان» وجود دارد و برای زبان در این رویکردها، نقش­های گوناگون تعریف می­شود. صورت‌گرایان معتقدند قوه نطق، موهبت ذاتی بشر است که انسان با آن متولد می­شود و پدیده­ای ذهنی و ابزاری است که عملکرد ذهن بشر را منعکس می­کند؛ اما کارکردگرایان، زبان را پدیده­ای اجتماعی و وسیله ارتباطی می­دانند و معتقدند که صورت­های زبانی، خلق و فراگرفته می‌شوند تا در خدمت نقش ارتباطی زبان باشند. این پژوهش کوشیده است رویکرد تفسیری علامه طباطبایی به ماهیت «زبان» را باروشتحلیلی و با محوریت آیات مشتمل بر پرکاربردترین نمودهای گفتاری زبان مانند قول، کلمه، لسان، نطق و بیان مورد بررسی قرار دهد. به اجمال می­توان اذعان داشت که وی به هر دو نقش«زبان» یعنی وسیله ارتباطی و نیز ابزار بیان اندیشه بودن، معتقد است؛ اما ماهیت آن را امری فطری دانسته و تعلیم آن به بشر را یک الهام الهی و تنها مخصوص انسان تلقی می­نماید. یکی از دستاوردهای پژوهش حاضر، تأیید این نظریه زبانشناسی است که «زبان» قوه فطری و استعداد ذاتی است که با انسان متولد می‌شود و این توانش با قرار گرفتن انسان در ظرف اجتماع، به کنش های گوناگونی مانند گفتار منجر می گردد.

آزادی در فلسفۀ هگل برحسبِ قدرتِ تعین‌بخشیِ سوبژکتیویته و با ضابطۀ «در دیگری نزدِ خود بودن» تعریف می‌شود. آزاد کسی است که در اندیشه و عمل، به‌تمامی، مطابق با اندیشۀ مطلق حرکت کند. اندیشه‌ای مطلق است که از تناهیِ خویش رها شده است، به‌طوری‌که با هستی یگانه گشته است. آزادی یعنی ارتقا به موقفِ «مطلق» و انطباق با «مطلق». به‌این‌ترتیب، آزادی با مفهومِ این‌همانی گره می‌خورد. آزاد کسی است که در این‌همانی با «مطلق» به سر می‌برد یا ذیلِ «مطلق» مندرج می‌شود. بنابراین، فردِ تکینِ انسانی ازآن‌جهت که فردی تکین است آزاد نیست، بلکه تاآنجاکه فردی کلی (سوبژکتیویتۀ مطلق) است آزاد است. شلینگ این تلقی از مطلق را صرفاً «منفی» می‌نامد زیرا، در این تلقی، «مطلق» این‌همانی‌‌-‌در‌-‌تفاوتِ اندیشه و هستی است که ذیلِ اندیشۀ مطلق تعریف شده است. هستی، امرِ ثبوتی و، برحسبِ اندیشه، امرِ منفی، تبیین می‌شود یا حوزۀ امکان ذیلِ حوزۀ ضرورت مندرج می‌شود. شلینگ، درمقابل، تأکید می‌کند که امکان بر ضرورت تقدم دارد، همان‌طور که نزدِ کانت آزادی بر شناخت و اندیشۀ شناختی تقدم دارد. لذا آزادی را مبنای اندیشه قرار می‌دهد و نه اندیشه را مبنای آزادی. به‌علاوه، آزادی را در نسبت با امرِ الهی درک می‌کند. در این مقاله، نخست سیر تکوینِ «مطلقِ» هگلی را برحسبِ تاریخچۀ آن در ایدئالیسمِ آلمانی توضیح می‌دهیم. سپس «مطلقِ» هگلی و پیامدهای آن برای آزادی را شرح می‌دهیم. پس‌ازآن، انتقاد شلینگ از «مطلقِ» هگلی را بیان می‌‌کنیم و، نهایتاً، دورنمایی از الگویی غیرِهگلی برای آزادی ترسیم می‌کنیم.

در دیدگاه معاصر، استعاره انتقال الگوی استنباطی حوزۀ مبدأ به حوزۀ مقصد است و براساسِ آن می‌توان بسیاری از مفاهیم فلسفی را بازخوانی نمود. چگونگی ادراک و مراحل مختلف آن در فلسفۀ سینوی به شیوۀ استعاری و برمبنای استعارۀ ساختار رویداد لیکاف و جانسون قابلِ‌فهم و تبیین است. طرح‌وارۀ حرکت اساس استعارۀ ساختار رویداد است که به‌صورتِ کلان‌استعارۀ «ادراک حرکت است» از ترکیب استعاره‌های اولیه «معرفت حرکت است» و «علم حرکت است» تشکیل یافته و قادر است تمام اقسام ادراک اعم از ادراک جزئی و کلی را بازسازی نماید و، در آن، حرکت کلی شامل ریزحرکت‌هایی می‌شود که خرده‌استعاره‌های کلان‌استعاره حرکت را تشکیل می‌دهند و هر کدام از این خرده‌استعاره‌ها بر جنبه‌ای از فرآیند ادراک تمرکز و آن را برجسته می‌کند. این مقاله با رویکرد استعارۀ مفهومی، ازطریقِ بیان حوزۀ ادراک (حوزۀ مقصد) توسط حرکت (حوزۀ مبدأ)، در پی ارائۀ خوانشی جدید از معرفت‌شناسی سینوی است.

در زبان طبیعی گاهی با استدلال‌هایی سروکار داریم که در آن‌ها حروف ربط غیرتابع‌ارزشی حضور دارد. منطق کلاسیک از عهدة تحلیل و صورت‌بندی این استدلال‌ها برنمی‌آید. افزون بر این، استلزام منطقی در استدلال درست چهار ویژگی دارد: صدق‌نگهدار بودن، ضروری بودن، صوری بودن، کلی بودن. در منطق کلاسیک که اصول EFQ وEQT درست و معتبر ارزیابی می‌شود، ویژگی دوم تأمین نمی‌شود. حاج‌حسینی در کتاب «طرحی نو از اصول و مبتنی منطق» با تأسیس دو نظام منطقی تابع‌ارزشی و غیرتابع‌ارزشی و گسترش این نظام‌ها راه را بر حل این دو مسأله گشوده است. در همین ارتباط اما اسدالله فلاحی در مقالة «ملاحظات تاریخی نظام‌های حاج‌حسینی» که در شمارة بهار و تابستان ۱۴۰۲، دوفصلنامة علمی، پژوهشی «شناخت» منتشر شده است، سه ادعا به نویسندة کتاب نسبت داده است: ۱) تفکیک پاره‌های تابع‌ارزشی از پاره‌های غیرتابع‌ارزشی از ابداعات نویسنده است ۲) منطق کلاسیک میان «استلزام مادی» و «استنتاج» خلط کرده و آنها را یکی گرفته است ۳) «فراقضیة استنتاج» به این دلیل که رابطة مقدمات با هم، عطف مصداقی است، نادرست است. در این مقاله نشان می‌دهیم که هیچ یک از این دعاوی در این کتاب مطرح نشده است و این بدفهمی تنها از گزینش یک عبارت از متنی مفصل و فهم ناقص آن شکل گرفته است. درضمن همان‌طور که فلاحی اشاره است استنتاج هر تناقضی از هر تناقضی در نظام تابع‌ارزشی درست و معتبر است و رابطۀ تعدی در استدلال‌ها، به خلاف منطق ربط کلاسیک تننت، در هر دو نظام تابع‌ارزشی و غیرتایع‌ارزشی برقرار است.

تقریری معاصر از تکثرگرایی وجودشناختی یافت می‌شود که، طبق آن، این رهیافت در به‌رسمیت‌شناختنِ راه‌های بودن صورت‌بندی می‌شود: اینکه اشیا به طرقِ مختلف هستند یا از انحاء گوناگونی از بودن بهره‌مندند. بااین‌حال ازآنجاکه، طبق تلقی رایج در فلسفۀ تحلیلی، سورها نمودار تعهدات وجودشناختی ما هستند، پس این تقریر معاصر تکثرگرایی وجودشناختی را ناظر به نظریۀ تسویر می‌داند و آن را در قامت پذیرش تعدد سور‏های وجودی می‏بیند و بهتر است که تکثرگرایی تسویری نامیده شود. در مقالۀ پیش رو، پس از توضیحاتی دربارۀ این تقریر معاصر، از این سخن می‏رود که کدام سورها را باید نمودارِ تعهدات وجودشناختی‏مان لحاظ کنیم و اینکه آیا سورهای متعدد نمی‌توانند دامنه‌هایی هم‌پوشان داشته باشند. نیز دراین‌باره بحث شده است که با فرض پذیرش تعددی از سورها، آیا همچنان باید سور عام را (یعنی همان که در دلالت‏شناسی منطق محمولات به کار می‏رود و خوانشی وحدت‏انگار از وجودشناسی پیش می‏نهد) پذیرفت یا نه. در این مقاله، چهار استدلال در پذیرش سور عام طرح و ردّ می‌شوند. بااین‌حال، سرانجام پذیرش سور عام برای تکثرگرایی مرجح دانسته می‌شود.

پیروان نظریۀ امر الهی معتقدند که هر آنچه خداوند به آن فرمان دهد خوب است و آنچه خداوند از آن نهی کند بد است. براین‌اساس، آموزه‌های وحیانی منبعی برای معیارهای ارزش و همچنین حقایق اخلاقی و معرفت به قضایا و گزاره‌های اخلاقی خواهند بود. رابرت آدامز از فیلسوفان اخلاق و قائل به نظریۀ امر الهی است. وی، باتوجه‌به اشکالات واردشده بر نظریۀ امر الهی، سعی کرد در مقالۀ واپسین خود این نظریه را اصلاح کند و نظریۀ خود را به‌نحوی تبیین کند که دچار اشکالات ناقدان نباشد. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر تبیین، تحلیل و نقد نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز است و ازآنجاکه نقدهای متعددی بر این نظریه وارد شده است، در این مقاله صرفاً بر چالش و نقد معرفت‌شناختی تمرکز می‌شود. البته روشن خواهد شد که سایر نظریه‌های امر الهی، ازقبیل رویکر اشاعره، نیز با این چالش معرفتی مواجه خواهند بود. زیرا در همۀ آن نظریه‌ها این شرط معرفتی وجود دارد که وجود الزام اخلاقی منوط به این است که فرمان الهی برای فاعل اخلاقی شناخته شود. حاصل و یافتۀ مقاله این خواهد بود که نظریۀ امر الهی و، به‌طورِ خاص، نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز با چالشی معرفتی مواجه است و پاسخ‌های نظریۀ امر الهی نمی‌توانند درمقابلِ این چالش‌ها موفق باشند.

هنر به تعریفی نمود احساسات آدمی است. آثار هنری از یک‌سو دربردارنده‌ی احساسات خالقان خود هستند و از سوی دیگر می‌توانند برانگیزاننده‌ی احساسات مخاطبان باشند. موسیقی انتزاعی‌ترین هنر است زیرا تنها هنری است که در آن نه از تصاویر بصری برای انتقال مفهوم استفاده می‌شود و نه از کلمات و ساختارهای زبانی. موسیقی به دلیل منش غیر مفهومی و بی‌واسطه‌ی خود، می‌تواند بیش از دیگر هنرها عواطف و هیجانات مخاطبان را برانگیزد. فلسفه‌ی موسیقی شاخه‌ای از فلسفه است که به بررسی چیستی موسیقی، تفاوت و رابطه‌ی موسیقی با زبان، تأثیرات فردی و اجتماعی موسیقی، زیبایی و ارزش در موسیقی، رابطه‌ی احساسات با موسیقی و معناداری موسیقی می‌پردازد. در مبحث معناداری و رابطه احساسات با موسیقی، دو نظریه‌ی رقیب وجود درد. یکی نظریه‌ی بیانگری که احساسات هنرمند را مرجح می‌داند و کار موسیقی را بیان احساسات هنرمند می‌داند. دیگری نظریه‌ی انگیزش که اولویت را به احساسات مخاطب می‌دهد و کار موسیقی را برانگیختن احساسات شنونده می‌داند. پرسش اصلی این مقاله این است که کدام‌یک از این دو نظریه موجه‌تر و قابل دفاع‌تر است؟ کدام‌یک از ین دو نظریه تصویر جامع‌تری از رابطه‌ی موسیقی با احساسات ارائه می‌دهد؟ و کدام نظریه می‌تواند بهتر به ایرادات وارده پاسخ دهد؟ ابتدا هر دو نظریه را مطرح و بررسی می‌کنیم و به‌مرور استدلال‌های له و علیه هریک می‌پردازیم. نشان می‌دهیم نظریه‌ی انگیزش نه‌تنها تصویر موجه‌تری از رابطه‌ی احساسات با موسیقی به دست می‌دهد، بلکه همچنین، بهتر می‌تواند به ایرادات وارده پاسخ دهد. سپس مهم‌ترین ایراد وارد شده بر نظریه‌ی انگیزش یعنی «علاقه به موسیقی غمگین» را با کمک نظریات ارسطو در باب موسیقی، بالأخص نظریه کاتارسیس، پاسخ می‌دهیم و نشان می‌دهیم که چرا باور داریم پاسخ ما موجه‌تر از دیگر پاسخ‌های ارائه‌شده به این ایراد است.

یکی از مباحث بسیار دشوار در روانشناسی ارسطو بحث عقل است. این بحث که در طول تاریخ دست‌مایۀ تفاسیر بسیار گوناگون بوده به‌ندرت از منظر مواجهۀ ارسطو با پیشینیانش بررسی شده است. این مقاله استدلال میکند که ارسطو در این بحث وام‌دار آناکساگوراس است و نظریۀ او را دراین‌باب ارتقا میدهد و در چارچوب مبانی خودش بازخوانی میکند. مهمترین و چالشبرانگیزترین مباحثی که در کتاب دربارۀ نفس در موضوعِ عقل مطرح شده از این منظر قابلِ‌فهم میشوند. آناکساگوراس صریحاً یا ضمناً دو وصفِ عدمتعین و سرمدیت را به عقل نسبت میداد. ارسطو این دو وصف را برای عقل میپذیرد و میکوشد تا مشکلاتی را که بر سر راه این دو قرار دارد برطرف کند. هر دویِ این اوصاف با فعالیت اصلیِ عقل، یعنی شناختن و تعقلکردن، ناسازگارند. آنچه مطلقاً نامتعین است به هیچ چیزی شباهت ندارد. پس، مطابق حکم مشهورِ «شبیه شبیه را میشناسد»، قادر به شناختن نخواهد بود. همچنین شناختن نوعی عبور از قوه به فعل است که از لوازم ماده است. ازاین‌رو، عقل اگر بخواهد فعالیت شناختی داشته باشد، نمیتواند سرمدی باشد. نشان دادهایم که مباحث دو فصل چهارم و پنجم از کتاب سومِ دربارۀ نفس به همین دو مسئله پاسخ میدهند.

یکی از نسخه‌های پیچیدۀ انسجام‌گرایی نسخه‌ای است که فیلسوف معاصر نیکولاس رشر در مجموعه‌ای از آثارش با تفاصیلی ویژه طراحی کرده است و مدعی است دربرابرِ ایرادات معمول انسجام‌گرایی مقاوم است و بهره‌وری بیشتری در روش‌شناسی‌های تحقیق خواهد داشت. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده و درصدد است که، پس از تبیین اجمالی کلیت این دیدگاه و بیان امتیازاتش نسبت به نسخه‌های معمول انسجام‌گرایی، مدعیاتِ اصلی آن را نقد و بررسی کند. کلیت نظرگاه رشر با شرح اجمالی برخی از انگاره‌‌های اصلی دستگاه معرفت‌شناسی او، ازجمله «داده‌ها»، «مدل شبکه‌ای شناخت»، «بیشینه‌گرایی»، و همچنین با اشاره‌ای اجمالی به دیدگاه فرامعرفت‌شناختی او، که نسخه‌ای از پراگماتیسم با عنوان «پراگماتیسم روشی» است، تبیین‌پذیر است. اما باوجودِ امکاناتی که در این نسخه‌ تعبیه شده و امتیازاتی که در مقایسه با نسخه‌های کلاسیک دارد، به نظر می‌رسد که همچنان برخی از مهم‌ترین ایرادات معمول انسجام‌گرایی بر آن وارد است و سازوکارهای جدید تعبیه‌شده در این نسخه نیز برای رفع آن ایرادات ناکافی و حتی بعضاً خود دچار ایراداتی دیگر هستند. همچنین باوجودِ اصرار رشر بر انسجام‌گرابودنش، به نظر می‌رسد که دیدگاه او به‌نحوی به اصلی‌ترین ملاک انسجام‌گرایی آن‌چنان وفادار نمانده و اصلاحات به‌کاررفته در این نسخه درواقع تمایزش با برخی نسخه‌های مبناگروی را مخدوش ساخته است.