جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهرستانی از جمله مفسرین بنام اهل سنت می‌باشد است که در تفسیر خود از روایات اهل‌بیت به‌ویژه امام صادق علیه‌السلام استفاده نموده است وی مدعی است که در بخش‌هایی "الاسرار" را از اهل‌بیت علیهم السلام گرفته است هدف مقاله پیش‌رو تحلیل میزان خوانش این بحث‌ها یا روایات اهل‌بیت علیهم السلام به ویژه امام صادق علیه السلام است. مقاله حاضر به روش توصیفی - تحلیلی با تتبع در تفسیر «مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار» شهرستانی به بررسی مباحثی از علوم قرآنی در تفسیر وی می‌پردازد که هر یک از این مباحث به عنوان یک علم در علوم قرآنی مطرح هستند. از جمله : نزول قرآن ، عام و خاص، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ. در بسیاری از موارد سخن شهرستانی در بحث الاسرار متاثر از اهل‌بیت به ویژه امام صادق علیه السلام می‌باشد این هم خوانش گاهی صریح و به نحو کامل است و در پاره‌ایی موارد مشابهت ضمنی و در برخی موارد جزئی است.

یکی از مسائل اساسی در دانش کلام، بحث از فلسفه و چرایی تکلیف است. متکلمان مسلمان و مکاتب کلامی اسلامی در این باره نظریات مختلفی ارائه کرده‌اند. معتزلیان، فلسفه تکلیف را در معرض نفع و ثواب قراردادن مکلّف می‌دانند و امامیه، پاداش اخروی، نظم بخشیدن به زندگی اجتماعی و رشد و تکامل انسان را غرض و فایده تکلیف معرفی می‌کند.

نظریّه تکامل انواع داروین، از جمله نظریّات مهمّ در کیفیّت خلقت انسان است. امری که همواره مورد بحث و گفت‌وگو در میان اندیشمندان در حوزه‌های مختلف فکری بوده است. تأثیر این نظریّه در حوزه دین و باورهای دینی نیز امری غیر قابل انکار است؛ تا بدان‌جاکه این نظریّه به‌عنوان توجیه‌کننده عقاید خداناباوران محسوب شده و عقاید دینی را با چالش مواجه می‌کند. از جمله متفکّرانی که براساس این نظریّه و مدّعیات مطرح شده در آن سعی در به چالش کشیدن آموزه‌های دینی کرده است، یووال نوح هراری است. وی نسبت به پذیرش این نظریّه سه پیامد را ذکر می‌کند که با تلقّی رایج از انسان و خدا و باورهای دینی سازگاری ندارد. این سه پیامد عبارت‌اند از: الف) تبار مشترک میان انسان و حیوان، عاملی برای نافرمانی از دستورات خداوند؛ ب) عدم ارائۀ توجیه و تبیینی عقلانی از وجود روح؛ ج) انکار اختیار و آزادی. هدف نگارنده در این نوشتار آن است که با روش تحلیلی ـ تطبیقی، لوازم و پیامدهای این نظریّه و مدّعیات هراری در سه بخش مذکور را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. افزون بر این، کاستی‌های موجود در سخنان هراری را نیز آشکار سازد.

براهدف اصلی از نگارش این مقاله پاسخ به پرسشهای بنیادین عدالت پژوهی مطرح در حوزۀ فلسفه سیاسی بود. برای دست یابی به این هدف، ابتدا با بررسی دقیق آثار صدرا دیدگاه‌های او در باب عدالت اجتماعی استخراج شد، سپس تلاش گردید پاسخ‌های صریح ایشان به این پرسشها استنطاق شود. بر این اساس یافته‌های پژوهش حاکی از آن بود که: 1. از منظر وی سه مبنا برای نظریۀ عدالت مطرح است (ماهیت ذات بشر، چگونگی رابطۀ انسان‎ها با یکدیگر در وضعیت فرضی پیشااجتماع و رابطۀ ذات انسان با چگونگی شکل‎گیری جامعه توسط وی)؛ 2. عدالت هدف غایی و فضیلت حقیقی نیست؛ 3. شریعت منبع دست‎یابی به محتوای عدالت است؛ 4. عدالت اجتماعی امری قراردادی است؛ و نهایتاً این که 5. امکان استقرار عدالت در جامعه تنها از طریق تلاش ممکن است. از نتایج استقرار عدالت در جامعه حاکمیت عقلانیت است و جامعه بدون عدالت بستری مناسب برای زندگی سعادت‌مندانه نیست. نکته مهم آن که بسیاری از پرسش‎های بنیادین فلسفۀ سیاسی در باب عدالت‎ در آثار صدرا بی‎پاسخ می‎مانند.

پرسش از عاملی که بدن را از عناصر ایجاد می‌کند و به آنها ویژگی خاصی می‌بخشد، همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. این مسأله نه‌تنها در طبیعیات گذشته، بلکه در دانش تجربی نوین نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. زیست‌شناسی نوین منشأ اندام‌ را سلول بنیادی اولیه‌ای معرفی می‌کند که قابلیت محض برای ایجاد اندام مختلف است. با این­همه، پاسخ پرسش دیرینه مذکور را نمی‌توان در دانش تجربی جست‌وجو نمود؛ زیرا علاوه بر محدودیت‌های آن، هنوز امور نامعلوم بسیاری در کیفیت تبدیل سلول واحد به اندام‌هایی با ویژگی‌های متفاوت باقی است. این ناشناخته‌ها سبب شده است تا اکثر متکلمان و اشراقیون، جوهری مفارق را عامل ایجاد اندام بدانند. در مقابل، مشائین قوه مصوره نفس جنین (طبیعت) را عامل ایجاد اندام معرفی می‌کنند. مواجه نظریه مشائین با نکاتی مبهم و پرسش‌هایی بی‌پاسخ سبب شد تا فخر رازی نظریه اندام‌سازی تحت تأثیر نفس مادر را مطرح کند. این نظریه هرچند برخی از اشکالات را مرتفع می‌نمود، اما پاسخ‌گوی تمام اشکالات وارده بر نظریه مشائی نبود. با ظهور حکمت متعالیه و طرح حرکت جوهری، روزنه جدیدی برای حل این مشکل نمایان شد؛ روزنه‌ای که با دانش تجربی نوین نیز سازگار بوده و توسط آن تأیید شد.

رشد قوه خیال در تعالی تفکر فلسفی، نقش موثری دارد.بدین بیان که بر اساس مبانی و نظام معرفت شناختی صدرایی، نبود قوه خیال مساوی با عدم شناخت است. قوه خیال گرچه همه نفس انسانی نیست اما خود واسطه در سیر نزول ـ صورت دهی به معانی عقلی ـ و صعود ـ بستر سازی صورتهای مثالی جهت پیدایش معانی عقلی ـ است. این قاعده از قوه ادراکی کودکان نیز مستثنی نیست. در این پژوهش ابتدا تفکر فلسفی را اعم از تفکر در کلیات هستی دانسته ایم تا با حفظ روش عقلی، شاخه‌های زیربنایی مرتبط در رشد تفکر را نیز داخل در تعریف کنیم. سپس خیالِ مورد نظر صدرالمتألهین را به‌عنوان خازن صور و اعانه‌ای که در ادراک دارد، تبیین نموده‌ایم و نتیجه گرفته‌ایم که خیال می‌تواند هم رشد داشته باشد ـ چراکه ملکه‌ای نفسانی است و لذت‌جو و مؤثر در صدور فعل است ـ و هم این رشد می­تواند در تعالی تفکر فلسفی کودکان، در بخش‌های ادراکی و عملی و تناسب مجموعی قوا در اثر تطهیر قلب مؤثر افتد.

با رجوع به برخی آیات قرآنی (مانند آیه 68 سوره زمر)، با اصطلاح «صعق» روبه‌رو می‌شویم که به‌دنبال نفخ صور، همه موجودات هستی را در بر می‌گیرد. براساس روایات معتبری مانند روایت امام سجاد7 که در تفسیر آیه آمده است، «صعق» به «موت» تفسیر گردیده و به همه موجودات مادّی و مجرّد (مانند فرشتگان) نسبت داده شده است. در پژوهش حاضر تلاش شده تا به شیوه عقلی و نقلی و با رویکرد فلسفی و کلامی، چگونگی وقوع مرگ در مجردات مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. در همین راستا، با مبنا قرار دادن این ‌همانی ماهیت مرگ و خواب در آموزه‌های دینی و تحلیل ویژگی‌های خواب، چگونگی وقوع مرگ در مجردات، براساس مبانی فلسفی تبیین گردیده است. در پایان، این نتیجه به‌دست آمده است که مرگ در مجردات مثالی به‌صورت قطع ارتباط وجودی و ادراکی با جسم مثالی می‌باشد که لازمه آن انتقال از یک مرتبه هستی به مرتبه بالاتر است. در مجردات عقلی نیز مرگ به معنای «قطع توجه ادراکی آنان از خود» می‌باشد که در آموزه‌های دینی از آن به «انقطاع» و در اصطلاح عرفان به «فنا» تعبیر می‌شود.

تحقیق حاضر مبتنی بر دو پیش‌فرض است؛ یکی اینکه علوم ـ من‌جمله علوم انسانی ـ نظام‌مند و سیستمی‌اند و دیگر اینکه تأثیرگذاری دین بر علم را باید در ناحیه فلسفه‌ علم جست‌وجو کرد. این تحقیق در صدد است رابطه علم و دین از نگاه علامه مصباح را با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فرآیندمحور مورد بررسی قرار دهد. نظام علم و عناصر و مؤلفه‌‌های اساسی آن به‌ عنصر متأثر در یک سو، و مبانی دین‌شناسانه‌ علامه مصباح نسبت به قلمرو و اهداف دین در حیات انسانی به‌عنوان عامل مؤثر در سوی دیگر این رابطه قرار دارد. با بررسی رابطه‌ میان آن دو به این نتیجه می‌رسیم که موضوع علوم انسانی با توجه به رابطه‌ تنگاتنگ آن با اهداف دین و در سایه‌ اعتبار معرفتی گزاره‌‌های نقلی دینی مورد بازنگری واقع می‌شود. تغییر موضوع، تغییر در ساختار مسائل و قضایای علوم انسانی را به‌دنبال دارد. ارتباط موضوع‌شناسی و روش‌شناسی و همین‌طور پیچیدگی موضوع علوم انسانی باعث نیازمندی نظام علوم انسانی به گزاره‌‌های نقلی در کنار منابع غیر نقلی و تأثیرپذیری از آنها خواهد شد. همچنین با توجه به تأثیرگذاری دین بر غایات علم، گزاره‌‌های دستوری به‌عنوان جزئی از علوم انسانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

عقل نظری و عقل عملی در بستر تاریخ در اسلام، از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار است. با توجه به رویکرد اسلامی و واکاوی در اندیشه¬های فیلسوفان اسلامی این نتیجه حاصل می¬شود که هر یک از منظری خاص به این مقوله پرداخته¬اند. بنابر این تبیین آرای چند تن از این اندیشمندان اسلامی معاصر و غیر معاصر در مورد عقل نظری و عملی از اهمیّت ویژه¬ای برخوردار است. در این مقاله به روش تحلیلی توصیفی سعی شده است به طور اختصار به اندیشه¬های ایشان پرداخته شود. نتایج حاصل از این مقاله نشان می¬دهد که آنها از دو دیدگاه به عقل نظری و عملی نظر کرده¬اند و در این اتفاق نظر دارند که عقل نظری را در چهار مرتبۀ هیولایی، بالملکه، بالفعل، و بالمستفاد در نظر می¬گیرند. و ادراک کلیات را جزو کارکرد¬های آن می¬دانند و عقل عملی را به چهار مرتبه تجلیه، تخلیه، تحلیه، و فنا تقسیم می¬¬کنند و کارکرد اصلی آن را تشخیص خوب و بد اعمال و رسید به خلق نیکو می-دانند. اختلاف نظر آنها درنحوه ادراک مفاهیم به صورت کلّی و جزئی و و ارتباط میان عقل نظری و عملی می¬باشد.