جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله سعی شده است با روش توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه قاضی عبدالجبار در مورد مناقشه معرفتی ذهنیت‎گرایی در سه حیطه متافیزیکی (هویات‌ خارجی)، ارزش‌های اخلاقی و ارزش‌های زیباشناختی بیان شود. هرچند تا کنون پژوهش‎‏هایی درباره عینیت یا ذهنیت ارزش‎های اخلاقی از دیدگاه عبدالجبار انجام شده، اما کار مستقلی که به بررسی ذهنیت‎گرایی در هر سه حیطه پرداخته باشد، صورت نگرفته است. از دیدگاه عبدالجبار پذیرش ذهنیت‎گرایی متافیزیکی مستلزم تناقض است و او با دلایل متعدد سعی در ابطال این دیدگاه دارد. در حیطه اخلاق نیز عبدالجبار با ارائه نظریه‏ای به نام وجوه، ارزش‏های اخلاقی را عینی دانسته و در رد ذهنیت‎گرایی و همچنین قراردادگرایی در اخلاق دلایلی اقامه می‏کند؛ اما در ارزش‏های زیباشناختی عبدالجبار جانب ذهنیت‎گرایی را گرفته و این ارزش‏ها را وابسته به فاعل شناسا می‌داند؛ البته در این قسمت وی بیشتر به توصیف دیدگاهش پرداخته و دلایل چندانی برای دیدگاهش اقامه نمی‏کند.

یکی از برجسته‌ترین آثار زبان و ادب فارسی، مخزن‌الاسرار نظامی است که به‌عنوان متنی باز و تأویل‌پذیر قابل‌مطالعه و بررسی است. این اثر چنانچه از نام آن برمی‌آید و به بیان خود شاعر، مخزن اسرار و رموز الهی و حاوی مطالب و بخش‌هایی است که درک مفاهیم آن، جز با فراتررفتن از معنای ظاهری و کشف نمادها و بن‌مایه‌های کهن‌الگویی آن ممکن نیست. بخشی که نظامی در آن به توصیف دو خلوت خویش با دل و ثمرة آن پرداخته است، یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین بخش‌های مخزن‌الاسرار به‌شمار می‌رود. هدف از این پژوهش، نمادشناسی و تحلیل این بخش است که فهم درست و درک دقیق آن بسیاری از اسرار مخزن‌الاسرار را کشف می‌کند و در دستیابی به مفاهیم نمادین دیگر منظومه‌های شاعر، به مخاطب یاری می‌رساند. بنابر یافته‌ها و نتایج این پژوهش که به شیوة کتابخانه‌ای انجام شده است، خلوت‌های دوگانة نظامی، روایتگر وقایعی است که برای او روی می‌دهد و در آن با عناصر کهن‌الگویی و نمادینی چون بهشت، آنیما، دل، باد، پیر دانا، سایه، همچنین با نوزایی روحی و درونی حاصل از سرگذاشتن بر زانوی تفکر روبه‌رو می‌شود.

در نگاه زبان‌شناسان شناختی، استعارۀ مفهومی به هرگونه فهم و بیان تصورات انتزاعی در قالب تصورات ملموس اطلاق می‌شود. در این پژوهش، از میان راهکارهای مختلفی که لیکاف و ترنر در تحلیل استعارۀ مفهومی استفاده کرده‌اند، با استفاده از ویژگی سلسله‌مراتبی مدل استعارۀ زنجیرۀ بزرگ، به بررسی مفهوم تکامل در اشعار مولانا پرداخته می‌شود. بررسی اشعار مولانا نشان داد خصوصیت سلسله‌مراتبی استعارۀ زنجیرۀ بزرگ که نشان‌دهندۀ نوعی تکامل است، در نظام ذهنی مولانا نیز برقرار است. او تکامل انسان را در گذشتن از قالب جمادات و گیاهان و حیوانات و حتی خود انسان و رسیدن به مراتب بالاتر یعنی فرشتگان و قرب الهی بیان می‌دارد که این دو مرتبۀ اخیر از نظر زبان‌شناسان شناختی دور مانده است. مولانا شرط گذشتن و عبور از مراتب پایین‌تر را مردن و فنا می‌داند و آن را با نوعی استعارۀ جهتی یعنی حرکت روبه‌جلو نشان می‌دهد که در آن، درک استعاری ویژگی‌های یک ماهیت در یک سطح، از طریق ویژگی‌های یک ماهیت در سطح دیگر امکان‌پذیر است؛ یعنی هر بار با زایشی مجدد روبه‌رو هستیم. با توجه به ماهیت جهانی جسم انسان و محققاً الگوهای جهانی تعاملات فیزیکی ما با جهان، این نوع رابطه در میان فرهنگ‌های مختلف همچنان تا حدی یکسان عمل می‌کند، اما جهان‌بینی و تجربیات مولانا تکاملی افزون‌تر از نگاه زبان‌شناسان برای انسان ترسیم کرده است.

در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به بررسی چگونگی نسبت انسان و خدا در اپیستمه‌های سه‌گانه‌ی کتاب نظم اشیاء بپردازیم. مسأله‌ی اصلی فوکو در این کتاب، چگونگی شکل‌گیری انسان به ‌عنوان «سوژه»ی دانش در تاریخ تحول اپیستمه‌(از رنسانس تا مدرن) با محوریت نسبت میان واژگان و اشیاء است. براساس اپیستمه و فکر حاکم در هر عصر، از یک سو امکان تشخیص اینکه دانش و معرفت در هر عصر بر اساس چه نظمی شکل می‌گیرد، فراهم می‌شود و از سوی دیگر برداشت‌های متفاوت از انسان و جایگاه وی در هر دوره از تاریخ اندیشه آشکار می‌شود. در این مقاله درصدد هستیم در کنار چگونگی تکوین مفهوم انسان به عنوان سوژه‌ی دانش، نسبت و ارتباطی که انسان در این گستره با خداوند برقرار می‌کند را مورد تعمق قرار دهیم. همچنین از آنجا که اپیستمه و فضای معرفتی هر عصر همواره در تحول و دگرگونی است، نسبت انسان و خدا نیز نمی‌تواند کیفیتی ثابت داشته باشد و بر یک حال باقی بماند. لذا تلاش می‌کنیم به بررسی هر چند اندک پیش زمینه‌هایی بپردازیم که درک ما از جهان پیرامون و مناسباتمان با طبیعت، واژگان و چیزها و نهایتا نسبتمان با خدا را دستخوش تأویل‌های متفاوت می‌کنند.

یکی از ابزارهایِ مهمِ فیلسوفانِ تحلیلی در استدلالاتِ فلسفی، «تحلیلِ مفهومی» (Conceptual analysis)است. در فرایندِ این تحلیل، اجزا یا مقوّماتِ مفهومی (Conceptual constituents) یک مفهوم استخراج‌شده و بر اساسِ آن‌ها مفهومِ اولیه را تعریف می‌نماییم. در باب تحلیل مفهومی، پارادوکسی به نام «پارادوکس تحلیل» (Paradox of analysis) مطرح گردیده که مدعایِ اصلیِ آن این است که یک تحلیلِ مفهومی اگر صادق است آنگاه نمی‌تواند آگاهی‌بخش (informative) هم باشد به این معنا که چیزی بر دانسته‌هایِ پیشینِ ما نمی‌افزاید. واضح است که در صورت صحت این مدعا تمرکز بر تحلیلِ مفهومی در مباحث و استدلالاتِ فلسفی کاری لغو خواهد بود. به‌منظور تشریح این پارادوکس از «استدلالِ سؤال بازِ» جرج ادوارد مور (1903) برایِ نشان دادن عدم امکان مفهومِ خوب ارائه کرده استفاده خواهیم کرد، استدلال خواهیم کرد که استدلالِ سؤالِ بازِ مور، مستلزمِ پارادوکس تحلیل است. پس از تشریح پارادوکس تحلیل استدلال خواهیم نمود که مدعای این پارادوکس غیر قابل قبول است، یعنی تحلیل‌های مفهومیِ صادق می‌توانند آگاهی‌بخش باشند. در انتها مبتنی بر استدلالی که علیه پارادوکس تحلیل ارائه خواهیم داد به تفسیر و بررسیِ راه حلِ مشهورِ چرچ (1946) برای توضیحِ اطلاع‌بخشیِ تحلیلِ مفهومی خواهیم پرداخت. استدلالِ ما علاوه بر اینکه نشان می‌دهد تحلیلِ مفهومی در استدلالاتِ فلسفی کارِ زائدی نیست، نشان می‌دهد استدلالاتی در فلسفه مانند استدلالِ سؤالِ بازِ مور که مبتنی بر پارادوکسِ تحلیل می‌باشند غیر قابل قبول هستند.

رابطة متعارض و چندبعدی حوزه‌های تشیع، تصوف و سلطنت در دورة صفویه، سبب شکل‌گیری گفتمان‌ها، گزاره‌ها و کنش‌های گفتمانی خاصی در آن دوران شده است. این رابطه حول محور تلاش برای کسب مشروعیت سیاسی و اجتماعی و با هدف تثبیت نظم گفتمانی مطلوب شکل گرفته است. در این بین، می‌توان ردیه‌های اعتقادی صوفیه و روحانیت شیعی را رسانه‌هایی سیاسی و عقیدتی با هدف بیرون‌راندن گفتمان رقیب از میدان مشروعیت سیاسی و اجتماعی دانست. در این نوشتار می‌کوشیم نوع مواجهة ردیه‌های فارسی بر تصوف را در دورة صفویه با گفتمان‌های پیرامون تصوف بررسی ‌کنیم. این تحلیل در دو سطح متنی و فرامتنی انجام می‌شود. در تحلیل متن با استفاده از ابزارهای زبان‌شناسی انتقادی، در پی شناخت گزاره‌ها و شگردهای اقناعی و جدلی متون در مواجهه با تصوف و صوفیه بوده‌ایم و در تحلیل فرامتنی کوشیده‌ایم ساختارهای تاریخی مؤثر بر رویکرد مؤلفان و رابطة متون را با سازوکارهای مؤثر تاریخی بررسی کنیم. از منظر این نوشته، مؤلفان ردیه‌ها کوشیده‌اند با شگردهایی چون تخریب شخصیت مشایخ و بافت‌زدایی از معارف صوفیه، به بیگانه‌سازی گفتمان‌های حول محور تصوف و بازتولید فاصلة ایدئولوژیک بین تصوف و تشیع بپردازند. گزارة گفتمانی عمدة این رساله‌ها، نفی هرگونه رابطة تاریخی و معرفت‌شناختی بین تصوف و تشیع است. رویکرد معتدل برخی نخبگان آن دوران را در انتقاد از تصوف می‌توان تلاشی برای تثبیت نظم گفتمانی مطلوب با تقسیم تصوف به دو قطب منفی و مثبت دانست.

ساختارگرایان منطق ذهن و زبان انسان را بر پایۀ ساختاری دوقطبی تعریف می‏کنند که بین دو سوی آن رابطۀ تقابلی حاکم است. منتقد ساختارگرا با تکیه بر این ایدۀ محوری که میان کلیت متن و اجزای آن رابطه ه‏ای تنگاتنگ برقرار است، تقابل‏ های خرد متن را جست‌وجو می‏کند تا با درک آن‏ها به تقابل‏ کلان‏تر دست یابد و بتواند دلالت ضمنی اثر را توضیح دهد. در پژوهش حاضر، تقابل‏ های مثنوی و غزلیات شمس بررسی و تحلیل می‏شود. روش پژوهش بر سه مرحله استوار است: 1. تحدید حوزۀ معنایی تقابل ‏ها با تأکید بر کلان‏ نمادها در مثنوی غزلیات شمس؛ 2. استخراج تقابل‏ هایی که با کلان ‏نمادهای شیر و خورشید ساخته شده‏اند؛ 3. فهم رابطۀ دوسویۀ تقابل‏ ها؛ 4. تحلیل معنا و شیوۀ بیان تقابل ‏های به‏ دست آمده. مطابق نتایج، در بیشتر موارد، رابطه‏ های طبیعی و منطقی تقابل ‏ها در مثنوی و غزلیات شمس مشترک است. 1. هنجارشکنی در روابط تقابلی، گاهی در مثنوی بیشتر است و گاهی در غزلیات شمس. در این میان، بسامد و تنوع هنجارشکنی در رابطۀ تقابل‏ های غزلیات چشم گیرتر است؛ 2. در برخی موارد، هنجار و هنجارشکنی در رابطۀ تقابلی دوگانه‏ ها میان مثنوی و غزلیات شمس، مشابه و مشترک است؛ 3. در مواردی اندک نیز تقابل‏ ها فقط در یکی از دو متن مورد مطالعه پردازش شده‏اند.

ویتگنشتاین در آخرین اثر خود با عنوان در باب یقین به تحلیل شناخت می‌پردازد. او با این ادعای مور مخالفت می‌کند که «من می‌دانم این یک دست است». به اعتقاد ویتگنشتاین، کاربرد واژۀ شناخت، شرایطی دارد و اگر قضیه‌ای فاقد این شرایط باشد، نمی‌توان دربارۀ آن ادعای شناخت کرد. قضایای مور نیز شرایط شناخت را ندارند. بنابراین، نمی‌توان واژۀ شناخت را برای آن‌ها به کار برد و کاربردش در این موارد نادرست و بی‌معنا است. اما عدم شناخت این قضایا به معنای راه یافتن شک، اشتباه و جهل در آن‌ها نیست؛ بلکه به معنای یقینی بودن آن‌هاست. آن‌ها همراه با قضایای تجربی بسیاری جهان‌ـ‌تصویر ما را تشکیل می‌دهد. جهان‌ـ‌تصویر مبنا و پایۀ یقینی تمام شناخت‌های ما است که اساساً از سنخ شناخت نیست؛ بلکه بیش‌تر با عمل پیوند دارد. بدین ترتیب، نه‌تنها شک به هیچ وجه در جهان‌ـ‌تصویر راه ندارد، بلکه تنها شک بر اساس این مبانی یقینی، معنادار است.

از آغاز جنبش‌های مانوی و مزدکی و تشکیل طبقۀ دهقانی و همچنین مهاجرت مسیحیان نسطوری به شاهنشاهی ساسانی، می‌توان تنش شبکه‌هایی ایدئولوژیک را با سیاست و اقتصاد حاکم دنبال کرد. این جریان‌ها پس از فراز و نشیب‌های بسیار، سرانجام در قرن دوم هجری به نهضت ترجمۀ عربی منتهی شد. ظهور اسلام منجر به از بین رفتن کاست‌های نفوذناپذیر جامعۀ ساسانی شد و همین امر کمک شایانی به توسعه علوم کرد و کتاب‌ها از گوشۀ خزانه‌های سلطنتی به کتابخانه‌ها منتقل شد. این نهضت به هیچ عنوان خنثی نبود و جریان‌ها و طبقات دخیل در شکل‌گیری آن، باعث هدایت هدفمند و سرانجام گونۀ خاص فلسفه و علوم اسلامی شدند. از مکاتب فکری ناهمسو با سیاست حاکم که «زنادقه» نام گرفتند، تا مکتب فلسفی‌ـ‌منطقی بغداد و فلسفۀ تأویل‌گرای باطنیان اسماعیلی، همگی به نحوی ریشه در این تنش ایدئولوژیک طبقاتی‌ حاکمیتی داشته‌اند. در نهایت، این فارابی بود که همۀ این جریان‌ها را در ساختاری واحد با عنوان فلسفۀ اسلامی، عرضه کرد.

متکلمان مسلمان عموماً نخستین تکلیف انسان را تأمل دربارۀ خدا دانسته‌اند. متکلمان اشعری این تکلیف را نقلی و برگرفته از آیات و روایات و نیز اجماع، و متکلمان معتزله و امامیه آن را عقلی دانسته و دو برهان برای آن اقامه کرده‌اند؛ یکی «دفع ضرر محتمل» و دیگری «وجوب شکر منعم». مدعای ما در این نوشتار این است که ادلۀ هر دو طرف ناتمام است و نخستین تکلیف انسان، نه «خداشناسی»، بلکه «خودشناسی» است؛ و این تکلیف، عقلی است؛ چراکه عقل حکم می‌کند برای رساندن خود به کمال و سعادت، شناخت خود ضروری است و البته برای خودشناسی در گام‌های بعدی، نوبت به شناخت مسائل اساسی دیگر می‌رسد. مطابق سخن مشهور، خداشناس مدعی است و اگر نتواند مدعای خود را اثبات کند، مدعای ملحد اثبات می‌شود؛ اما طبق سخن دوم، همۀ انسان‌ها مدعی هستند و هر یک باید خویشتن را تبیین کنند و با عجز یکی مدعای دیگری اثبات نمی‌شود.