جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محیی­ الدین بن عربی با نگاه رمزی و استعاری خود به عناصر طبیعی و هندسی، زمینه­ساز ظهور استعاره­ های وحدت­ وجودی در ادب فارسی شد. استعاره­ های دوگانة او که غالباً به ظهور کثرت از وحدت اشاره دارد، پس از وی به آثار شاعران و ادیبان عارف فارسی­ زبان راه یافت. نقطه و دایره یکی از این استعاره­ های دوگانه است که به تقابل و عینیت توأمان حق و خلق اشاره دارد. به این استعاره در آثار ابن­ عربی از وجوه گوناگون پرداخته می­شود و ویژگی­ های متفاوتی از رابطة نقطة وحدت با دایرة کثرت تبیین می­گردد. گاه از ارتباط نقطة احدیت با نقاط محیط دایرة ممکنات از طریق شعاع­ های اسماء الهی سخن می­رود، زمانی به حلقوی­ بودن ساختار دایره و یکسان­ بودن ابتدا و انتهای آن در معنی قوس نزول و صعود اشاره می­شود و گاهی ضمن کاربرد استعارة نقطة آتش­گردان، تجدد امثال تبیین می­گردد. این نوع نگاه، پس از ابن­ عربی درآثار ادیبان عارفی نظیر حمویه، عراقی، نسفی، شبستری، مغربی، نعمت­الله ولی، داعی شیرازی و نیز شارحان فصوص الحکم گاه به همان شکل مستعمل و گاه همراه با وجوه شباهت جدید به­ کار رفته است. روش تحقیق، کتابخانه­ ای و برمبنای آثار شاعران و نویسندگان یادشده بوده است.

بیشترین حجم روایت‌های عرفانی در ادبیات فارسی به مثنوی اختصاص دارد که سبب شده از توانش قالب‌های روایی دیگر و تمایل عرفا به قصه‌گویی در آن قالب‌ها غفلت شود. همین امر نشانۀ ضرورت پژوهش‌های جدید است که توانش قالب‌های دیگر شعری و ویژگی‌های هریک از این قالب‌ها را بررسی کند. یکی از کارکردهای مهم قصه‌گویی نزد صوفیه، بیان تجربه‌های روحی در قالب روایتی کوتاه است. عرفای قصه‌گو برای انتقال تجارب شهودی خود که فشردگی و برق‌آسایی از خصیصه‌های وحدانی آن است، در پی قالبی شعری‏اند که روایت متراکم شهودشان را در نهایت ایجاز و به­صورتی یکپارچه بازنمایی کند. رباعی، یکی از کهن‌ترین قالب‌های ادب فارسی، با توجه به ویژگی‌های ساختاری­اش، علاوه بر نمایاندن وحدت و یکپارچگی، گذرابودن تجارب روحانی عرفای رباعی‌سرا را نشان ‌می­دهد. در این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی و از منظر حضور عناصر روایی بر مختارنامۀ عطار نوشته شده، دریافتیم در 261 رباعی روایی مختارنامه (از مجموع 2279 رباعی)، بیش از قالب‌های قصه‌گویی دیگر، وحدانیت تجارب عرفانی راوی، در فشرده‌ترین شکل و با درهم‌تنیدگی و جدایی‌ناپذیری فرم و محتوا نمایش داده شده‌ است. شخصیت‌های اصلی رباعی‌‌های روایی، عاشق (عارف) و معشوق است و از آنجا که روایت در ناخودآگاه عارف رخ می‌دهد، مکان و زمان غالباً مبهم و کلی بیان می‌شود. عطار، در رباعی‌ روایی، با بهره‌گیری از تخیل و شاعرانگی، میان تجربه و تعبیر عرفانی ارتباط برقرار کرده ‌است و صورت خام روایت تجربة خود (داستان) را به­صورت هنری آن (پیرنگ) بدل می‌کند.

فرااخلاق به مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می پردازد. یکی از موضوعات فرااخلاقی، مباحث منطقی است که به استنتاج مفاهیم و گرازه‌های اخلاقی می‌پردازد؛ بنابراین، ‌رابطه باید و هست در دیدگاه علامه طباطبایی در زمره مباحث منطقی فرااخلاق است که نوشته‌ای به روش این مقاله به آن نپرداخته است. نویسنده در این مقاله درصدد است تا دیدگاه علامه طباطبایی درباره ارتباط جمله‌های اخلاقی را در تمام جوانب تبیین و بررسی کند. ایشان جمله‌های اخلاقی را اعتباری، اخباری و استنتاج‌پذیر و آن استنتاج را جدل می‌داند. اما به نظر می‌رسد بیانی برهانی از جمله‌های اخلاقی بر طبق نظریه علامه امکان داشته باشد و اشکال‌های طرح شده در بیان علامه طباطبایی بر برهان‌پذیری جمله‌های اخلاقی قابلیت پاسخ را دارند. به هر حال ایشان جدل در جمله‌های اخلاقی را قبول دارد و جمله‌های اخلاقی را بر پایه واقعیتِ نامتغیر استوار می‌داند؛ بنابراین ایشان نسبی‌گرایی اخلاقی را نمی‌پذیرد و با شکاف باید و هست مخالفت می‌کند.

معنای انگارۀ فرشته در اندیشۀ حافظ، در تطبیق اثر با سایر متون صوفیه، دستخوش تحولی جدی شده است. غالب حافظ ‏پژوهان بر این باورند که حافظ عشق را همان بار امانت الهی تلقی می‏‏کند که منحصراً به انسان سپرده شده است و در مقابل، فرشتگان را از عشق بی‏ نصیب می‏‏داند. با وجود این، مقایسۀ نشانگان موجود در شعر حافظ، با صورت بندی‏‏ های مفهومی‏ موجود در تألیفات سایر صوفیه، صحت این گزاره را مورد تردید قرار می‏‌دهد. ادعای حافظ مبنی بر بی‌بهرگی فرشتگان از عشق، از آنجا که با رویکرد کلی عرفای اسلامی‏ یعنی سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت تضاد دارد، شایستۀ بازنگری است. به ‏نظر می‏‏رسد که حافظ در این میانه بیش از همه از عطار نیشابوری تأثیر پذیرفته و با وجود اعتقاد به سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت، نقطۀ کمال عشق را که همان دَردِ عشق است، مخصوص انسان می‏‏داند. این در حالی است که حافظ ‏پژوهان عمدتاً این دیدگاه حافظ را به گونۀ دیگری تفسیر کرده‌اند. در خلال این تفاسیر، بسیاری از مفاهیم و مضامین شعر حافظ از دسترس فهم مخاطب خارج خواهد شد. این مقاله با تبیین یکی از استعاره ‏‏های بنیادین موجود در متون تصوف، یعنی «دُردی دَرد»، و مقایسۀ گزاره‏ های مرتبط با آن در شعر حافظ و سایر تألیفات اهل تصوف به بازخوانی انگارۀ فرشته و بهرۀ آنان از عشق در متن اندیشۀ حافظ می­پردازد.

امامت در اندیشۀ امامیه، همچون نبوت منصبی الهی است؛ بر همین اساس، انتخاب و انتصاب امام را مانند انتخاب و انتصاب نبی، منحصر در جعل و ارادۀ خداوند می‌دانند. امروزه گروهی از نواندیشان شیعی با ادعای «مطالعۀ تاریخ اندیشۀ امامیه»، باور به «نصب الهی امامان» را فاقد پیشینه و پشتوانۀ تاریخی در عصر ائمۀ نخستین دانسته و آن را نتیجۀ تطوّرات امامتِ شیعی قلمداد می‌کنند که در خلال حوادث و اقتضائات تاریخی، بر اصول فکری شیعه افزوده شده است. تحقیق حاضر تلاش دارد تا با روش توصیفی - تحلیلی و شیوۀ گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای، با تکیه بر سیره و سخنان حضرت زهرا(س) نشان دهد که آموزۀ «نصب الهی امامان» همچون دیگر معارف اصیل اسلامی، ریشه در قرآن و سنّت نبوی دارد؛ این آموزه، در عصر حضور اهل‌بیت(ع)، با ملاحظۀ شرایط هر دوره و متناسب با فهم جامعۀ مخاطب، توسط ایشان، بدون کمترین تغییری در محتوا، تبیین می‌شد.

تبری و تقیه دو آموزه مقبول امامیه می‌باشند که از حوزه اعتقادی، آغاز و به بُعد رفتاری، ختم می‌شوند؛ این دو آموزه، دارای دو نتیجۀ متفاوت‌اند: تقیه، مؤمنان را به رفتار محافظه‌کارانه و حفظ شرایط موجود فرا می‌خواند، اما تبری، صراحت در ابراز عقاید و بیان حقایق را به شیعیان پیشنهاد می‌دهد. این­دو، شیعیان امامی را به دو جهت مخالف سوق می‌دهند. بررسی آیات و روایات مربوط به تبری و تقیه، در نگاه نخست نشان از تقابل آنها دارد؛ ولی با دقت در دلالت این منقولات و توجه به اقسام تقیّه و تبری، درمی‌یابیم که نه‌تنها تقابل واقعی میان آنها وجود ندارد، بلکه به شرط رعایت اهم و مهم در به­کارگیری، در مسیر تحقق هدف شارع مقدس - حفظ، تقویت و ترویج دین حق و هدایت مستضعفان- هماهنگی دارند.