جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاضی‌سعید قمی از فیلسوفان و عارفان سدۀ یازدهم هجری و از بزرگان حکمت اسلامی است. وی در زمینه نفس‌شناسی بسان دیگر حکیمان مسلمان، نفس را جوهری مجرّد می‌داند، ولی اختلاف‌نظر عمده او با دیگران در این است که به باور ایشان، نفس هیچ‌گاه حتی پس از مرگ، ارتباط وجودی‌اش را با بدن به‌طور کامل از دست نمی‌دهد و همواره ـ حتی پس از مرگ ـ حصّه‌ای از جسمِ مادی عنصری به‌همراه نفس باقی می‌ماند و حشر در عالم آخرت نیز بر اساس همان حصّه جسمانی خواهد بود. از همین رو، وی کیفیت معاد را بر خلاف نظریه‌های فلسفی، جسمانیِ عنصری می‌داند. در این مقاله می‌کوشیم آرای وی درباره مسئله نفس و بدن و لوازم آن و نیز برخی تضادّ‌های جدّی در فلسفه‌ورزی‌ ایشان را که به دلیل اخذ مبانی مختلف در اندیشه وی رخ داده بررسی کنیم. نتیجه بررسی‌ها در این مقاله آن است که وی دوره‌هایی از تفکر را تجربه کرده و در هر دوره متأثر از مبانی کلامی یا فلسفی و عرفانی بوده و در هر دوره به اندیشه‌هایی معتقد شده است که در تضاد آشکار با مبانی فکری قبلی وی بوده است.

این مقاله می‌کوشد به یکی از مباحثِ چالش‌برانگیز در معرفت‌شناسی یا علم‌‌شناسی، یعنی رابطۀ «علایق انسانی» با «معرفت» به‌ویژه «معرفت علمی» بپردازد و الگویی قابل‌‌دفاع از نسبتِ میان این دو مقوله ارائه دهد. در این راستا، نخست سه سنخ الگوی پیشنهادی دربارۀ این رابطه طرح و نقد می‌شوند: «رابطۀ استعلاییِ» علایق با معرفت (هابرماس)، «رابطۀ برسازندۀ» یک‌سویۀ علایق با معرفت علمی (برنامۀ قوی) و «رابطۀ برساختۀ دوسویۀ» علایق ‌‌ـ ‌‌معرفت (نظریۀ شبکه‌‌عامل). سپس در ادامه تلاش می‌شود الگوی جدیدی از پیوندِ علایق انسانی و معرفتِ علمی در یک چارچوبِ «تصمیم‌‌گرایانه» ارائه گردد که معتقدیم هم در برابرِ نقدهای پیش‌گفته مصون است و هم به شکلِ واقع‌گرایانه‌‌تری موقعیت‌های بالفعلِ تصمیم‌‌گیریِ علمی و نقشِ علایق در آن‌را توضیح می‌دهد. در این نظریه، به‌اختصار علایق و منافعِ انسانی همواره نقشی برسازنده در معرفت دارند (در برابر اسطورۀ «دانشمند بی‌‌علاقه»)، ولی برخلافِ هر سه الگوی مورد نقد، آنها را به‌عنوان «بُردارهای تصمیمِ» امکانی که عضوِ خانواده‌‌ای بزرگ‌‌تر از ارزش‌ها هستند تصویر می‌کند که در برهم‌کنشِ با یکدیگر به انتخاب‌‌های علمی شکل می‌دهند.

کارکردگرایی نقش، یکی از روایت‌های کارکردگرایی در فلسفه ذهن معاصر و از زیرشاخه‌های کارکردگرایی نقش علّی است. بر اساس این روایت، برخی حالات و ویژگی‌های نفسانی، مرتبه دوم و کارکردی (به معنای علّی) معرفی شده و بر تحویل‌ناپذیری آنها به تحقق‌گرهای مادی یا غیرمادیِ نقش‌های یادشده تأکید می‌شود. به‌طور‌ ویژه کارکردگرایی نقش در توصیف رابطه حالات نفسانی و حالات بدنی و مغزی، از مفهوم مابعد طبیعی تحقق استفاده می‌کند. این مقاله پس از ارائه شرحی مختصر از مؤلفه‌های محوری کارکردگرایی نقش و به‌ویژه روایت مادی‌انگارانۀ آن، استدلالی در جهت نشان‌دادن ناسازگاری درونی مادی‌انگاری مبتنی بر کارکردگرایی نقش ارائه کرده است. سپس با اشاره به اینکه کارکردگرایی نقش مستلزم مادی‌انگاری نیست، کوشیده است با نادیده‌انگاشتن ناسازگاری یادشده، تأثیر پذیرش کارکردگرایی نقش را بر مسئلۀ امکان زندگی پس از مرگ بررسی کند و به برخی از مزایا و نیز دشواری‌های صورت‌بندی زندگی پس از مرگ بر اساس کارکردگرایی نقش بپردازد.

فضایل عقلانی‌ در فرایند استنباط حکم و در مقام باورمندی و افتاء از مسائل مهمی هستند که فقیهان و مجتهدان می‌بایست به تحصیل آنها بپردازند. بدون تردید فقدان این فضیلت‌ها، موجب نقصان وجاهت و اعتبار ثمره عملیات فقاهت است. پیش‌فرض ما این است که عالمان دین همچون دیگر اندیشه‌ورزان به صورت آشکار و پنهان دستخوش آفت‌ها و آسیب‌های اخلاقی‌ هستند. فضائل متعددی از جمله گشودگی ذهنی، پشتکار فکری، دقت و تمرکز، تواضع فکری، شجاعت فکری، احتیاط فکری، گشودگی فکری، انصاف فکری و استقلال فکری مجموعه فضائلی هستند که در اعتبار معرفت مؤثرند. از‌آنجا‌که در اجتهاد و استنباط احکام شرعی، باورهای مجتهد نقش اساسی ایفا می‌کند، در این مقاله‌ نقش فضیلت عقلانی «تواضع فکری» در فرایند استنباط حکم شرعی بررسی شده است. نتیجه اینکه آراستگی به فضیلت «تواضع»، حجاب نفسانیت و منیّت را از پیش‌روی مجتهد و ادلۀ احکام برداشته و طریق وصول به حکمی اخلاقی‌تر را هموار می‌سازد.

در این نوشتار کاربرد دسته‌ای از مفاهیم در اخلاق باورِ کلیفورد را با کاربرد آنها در اخلاق باور رقیب فکری او، یعنی جیمز مقایسه کرده‌ایم. این مفاهیم شامل توجیه اخلاقی هنجار دلیل، توجیه معرفتی هنجار دلیل، آسان‌باوری، ایده عمل بر اساس احتمالات و پذیرش باورهای بی‌دلیل می‌شود. ادعای ما این است که کلیفورد با وجود اینکه اصل دلیل حداکثری ـ «باور به چیزی با دلایل ناکافی همیشه، همه‌جا و برای همه نادرست است» ـ و معیار تحقیق‌پذیری را پیشنهاد می‌دهد، خود عامل به آنها نیست و استفاده‌ای از مفاهیم می‌کند که او را به دیدگاه رقیب نزدیک‌تر می‌سازد؛ به‌گونه‌ای‌که می‌شود گفت ما با دو کلیفورد افراطی و معتدل و دو نوع قرینه‌گرایی افراطی و معتدل روبه‌رو هستیم. با معرفی «اصل عدالت» به‌مثابه حس انصاف درونی انسان‌ها که در قالب قاعده زرین اخلاقی «آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند» صورت‌بندی شده است، پیشنهاد می‌کنیم که نظام اخلاق باوری که کلیفورد معتدل ارائه می‌دهد، اخلاق باور عادلانه‌تری است.

موریس مرلوپونتی، اگزیستانسیالیست و پدیدارشناس فرانسوی، می‌کوشد شکافی را که در فلسفه دکارت درباره رابطه نفس و بدن پدید آمده بود، حل کند؛ از‌این‌رو روش جدیدی در توصیف تجربه انسان در جهان ارائه کرد و به جای تکیه بر ایده‌ها، ادراک حسی را پدیدارشناسی کرد. وی در کتاب پدیدارشناسی که در آن از تأملات دکارت بسیار تأثیر پذیرفته است، تمام تلاش خود را برای حل معضلات عقل‌گرایان و تجربه‌گرایان در این زمینه به کار بست. مرلوپونتی معتقد است که ادراکْ پدیداری بدنی است، نه رویدادی ذهنی. نزد وی ما مدرک‌هایی بدن‌مند هستیم. بدن جای‌گرفتن انسان در جهان، نظرگاه انسان به سوی جهان، لنگرگاه ما در جهان است. مرلوپونتی تمایز دکارتی درباره نفس و بدن و عالم مکانیکی دکارت را نمی‌پذیرد. در این تحقیق برآنیم با ذکر اشتراک‌ها و اختلاف‌‌های آرای مرلوپونتی و دکارت در بحث نفس و بدن، اصالت بدن در تفکر مرلوپونتی و اصالت نفس در اندیشه دکارت را ارزیابی کرده و از این رهگذر، سیمای کلی از نفس‌شناسی هریک را ترسیم کنیم. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که هر دو فیلسوف، در تبیین رابطه نفس و بدن ناموفق بوده‌اند.

نظریه «حق الطاعة» یک دیدگاه نو و خلاف مشهور در علم اصول فقه درباره تکلیف در شبهات بدوی است. مبدع این نظریه سیدمحمدباقر صدر است که در مقابل مسلک «قبح عقاب بلابیان» و حکم برائت عقلی در محتمل التکلیف، به احتیاط عقلی و اشتغال ذمه قائل شده است. صدر این دیدگاه را به‌هنگام بحث از برخی موضوعات اصولی همچون حجیّت قطع، قبح تجری و ترخیص اطراف علم اجمالی بیان کرده است. این نظریه پس از صدر مورد نقد و بررسی‌های مختلف دانشمندان علم اصول قرار گرفت، ولی به خاستگاه کلامی صدر در این نظریه به‌شایستگی پرداخته نشده است؛ ازاین‌رو در این نوشتار بدون تعمیق و تعرض به مباحث دانش اصول فقه درباره این نظریه، با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، «صفات و اسمای الهی» و «تکلیف»، به‌مثابه دو متغیر کلامی در ساختار نظریه «حق الطاعة» مورد کاوش، نسبت‌سنجی و تحلیل منطقی قرار می‌گیرد.

مبحث حجیت فهم عقل در کشف معارف دینی و دامنه حدود آن از دیرباز یکی از مباحث اختلافی میان متألهان مسلمان و غیرمسلمان بوده است و در این زمینه، طیفی از افراط‌ تا تفریط در میان فرقه‌های اسلامی یافت می‌شود. در این میان، یکی از فرقه‌های تأثیرگذار که دیدگاهی خاص‌تر از دیگران دارد، فرقه سلفیان شاخه وهابی است. این فرقه با نظریه‌پردازانی همچون ابن‌تیمیه، حجیت عقل در فهم و کشف مراد دینی را حداقلی می‌داند و در برخی موارد انکار می‌کند و در صورت تعارض یا تصور و توّهم آن حکم، نقل را بر حکم عقل مقدم می‌کند. این مقاله با روشی اسنادی ـ تحلیلی، در پاسخ به این پرسش شکل گرفت که دیدگاه این جریان درباره حجیت عقل چیست و کیفیت استدلال‌های آنان و میزان استحکام آنها چگونه است؟ نتیجه اینکه این گروه با تقسیم احکام عقل به دو قسم عقل صریح قطعی و عقل غیرصریح ظنّی، بخش عمده‌ای از احکام و معارف عقل به‌ویژه در حوزه عقل عملی را در حوزه دین و مسائل فرا طبیعی نمی‌پذیرند. گفتنی است اینان استدلال‌های متکلمان، فیلسوفان، حکما و متصوفه را از نوع عقل ظنّی دانسته و ناپذیرفتنی می‌دانند.

حجت الاسلام والمسلمین میری روز شنبه مورخ ۱۰ / ۱۰ / ۱۳۹۴ در مدرس ۴ حوزه علمیه امام خمینی (ره) به تدریس در مورد روشنفکران معاصر پرداختند که مشروح آن در ذیل آمده است. در این متن می خوانید: آشتی بین اسلام و مدرنیسم پروژه‌ی فضل الرّحمن/ بیوگرافی فضل الرّحمن/ نادیده گرفته شدن فلاسفه‌ی جدید اسلامی در غرب/ علّت عدم رشد فلسفه‌ی جدید در غرب/ تلاش برای شناساندن فلسفه‌ی اسلامی جدید برای غرب/ تلاش‌هایی بزرگان فلسفه در این زمینه / نقش آقای حائری در پیوند فلسفه‌ی اسلامی و غرب/ فضل الرّحمن پیشتاز معرّفی فلسفه‌ی اسلامی جدید به غرب/ علّت دعوت از فضل الرّحمن برای سفر به پاکستان/ دغدغه‌ی اصلی تشکیل‌دهندگان جمهوری اسلامی در پاکستان/ علّت راه‌اندازی مؤسسه‌ی تحقیقاتی توسّط ژنرال ایوب خان/ وارد شدن فضل الرّحمن در مباحث عملی و اجرایی با ورد به پاکستان/ اثرگذاری جریان فضل الرّحمن/ نظر عبدالرّحمن در مورد انقلاب اسلامی/ رهبری ابوالاعلی مودودی بر جماعت اسلامی پاکستان/ پیگیری مباحث اسلامی در کشورهایی با حاکمیّت سکولار/ علّت تقابل گرایش سنّتی با افکار فضل الرّحمن/ نتیجه‌گیری در مورد حرف‌های فضل الرّحمن/ تکیّه‌ی گرایش‌های فمنیستی اسلامی به فضل الرّحمن/ جریان تساهل و تسامح دینی با تکیه بر نظرات فضل الرّحمن/ طبقه‌بندی فضل الرّحمن در مورد مدرنیزم و وضعیت جدید/ نحوه‌ی ارتباط مؤسسه‌ی مک گیل با دانشگاه تهران/ همکاری ایزوتسو و دکتر مهدی محقّق/ ناشناخته بودن فضل الرّحمن در ایران/ طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ خصوصیات گروه اوّل دسته‌بندی فضل الرّحمن/ علّت مقابله با مدرنتیه توسّط سنّتی‌ها/ خصوصیات گروه دوم طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ ویژگی‌های گروه سوم طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ علّت ردّ نظر گروه سوم طبقه‌بندی توسّط عبد الرّحمن/ نظر عبد الرّحمن در مورد تقابل مذاهب فکری و مدرنیته/ نظر گروه چهارم طبقه‌بندی عبد الرّحمن در مورد تغییرات/ گرایش به تغییرات تدریجی در گروه چهارم طبقه‌بندی/ اشکال عبد الرّحمن به نظر تغییرات تدریجی/ نظر دیدگاه پنجم طبقه‌بندی عبد الرّحمن/ ادّعای عبد الرّحمن در مورد اسلامی کردن همه‌ی امور/ بحث با نور خالص مجید و قبول بحث توسّط او/ تأثیر عقلانی بودن تشیّع بر فلاسفه/.