جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه ی بداء یکی از ویژگی های تفکر شیعی است که از خصوص دینی برداشت می شود. بنا براین استعمال وا ژه ی بداء به معنی تغییر مقدرات از سوی خداوند، از باورهای شیعه است و در روایات جایگاه ویژه ای دارد.با وجود انکار بداء از ناحیه اهل سنت تناقض های فراوانی در آثارش ، مبنی بر تغییر سرنوشت می یابیم . اما همواره جمعی از اهل سنت این آموزه را بهانه و شیعه را مورد هجوم قرار داده اند. البته معنای لغوی آن یعنی «ظهور و پیدایش رأی جدید» بر خداوند محال است؛ زیرا لازمه آن سبق جهل و حدوث علم بوده که هر دو بر خداوند محال است.بداء در مورد خداوند به معنای پیدایش رای جدید نیست . نزاع هایی که در منابع اهل سنت بر سر مسئله «بَداء» جریان دارد لفظی است و حقیقت «بَداء» نزد آنان پذیرفتنی است. «بَداء» با علم و اراده الهی هیچ گونه منافاتی ندارد و هرگز مستلزم جهل و پشیمانی در ذات خداوند نیست. از سویی رابطه نزدیکی بین «بَداء» و «نسخ» وجود دارد. اعتقاد به «بَداء» فواید زیادی در حوزه اعتقادی و عملی به دنبال دارد. از طرفی چگونه می شود انسان مظهر اسما ء و صفات خدای قادر و مختار بالذات باشد و فاعل مجبور باشد. همان گونه که عقیده به قضا و قدر الهی آثار و نتایج اجتماعی و اخلاقی و حتی سیاسی در زندگی انسان دارد ، انکار قضیه آثار سویی در پی دارد. تمام دانشمندان در عین اختلاف نظر در مقام ثبوت بداء در مورد خدا ، این معنی را قبول دارن که خدا آنچه را که تغییر می دهد پیش از آنکه چیزی بیافریند ، می دانسته است . از مجموع آیات و روایات ، تفاسیر علما نسبت به دعا بدست می آید که دعا در همه ادیان پذیرفته شده و مطابق فطرت بشری است و منافاتی با نظام عللی و معلولی نیست بلکه جز ء اسباب و علل معنوی جهان هستی است. تفاوت و اختلاف آفریده نمی شود بلکه لازمه ذاتی آفریدگان هست . آنچه می تواند نقض برعدالت یا حکمت باشد ، تبعیض است ،نه تفاوت و آنچه در جهان وجود دارد ، تفاوت است نه تبعیض .

در این رساله سعی شده تا جایی که امکان دارد، حقیقت قضا و قدر به خوبی تشریح گردد و بخصوص این مساله از دیدگاه حکیم متاله، ملاصدرای‌شیرازی که تمامی افکار و آرای خود را از مشکات پر نور ولایت دریافته و با آمیزه‌ای از عرفان منصبغ نموده، تبیین گردد. همچنین روشن شود با وجود آنکه هستی هر چیز از عنایت و علم ذاتی حق ناشی می‌شود، و ذات و صفات او ثابت و بی‌بدیل است ، تاثیر دعا در سرنوشت انسان چگونه است ؟ و مساله بدا چیست ؟ آیا علم الهی تغییر پذیر است و قضا و قدر دگرگون می‌شود؟ یا آنگونه که قوم یهود گفته‌اند، "یدالله مغلوله" آیا نظر اشاعره درست است ، که معتقدند دعا بی‌فایده است و آنچه تقدیر از قبل رقم زده، همان می‌شود؟ اگر چنین است پس بیانات معصومین که فرموده‌اند، دعا یکی از عوامل مهم در تغییر قضا و قدر است و خود مظهری از مظاهر قضا و قدر به حساب می‌آید، چیست ؟ و چگونه انسان با وجود محاط بودن در عالم ماده و با تمام کوچکی و تعلق خود به عالم بالا، در عالم ملکوت تاثیر گذارده به مطلوب خویش می‌رسد؟ هدف رساله حاضر پاسخ به این سوالات و روشن ساختن اذهان از بحث احیانا شبه برانگیز قضا و قدر است . در این رساله سعی شده با دیدی واقع بینانه و جستجوگر و به دور از نزاعهای کلامی و در یک تحلیل نسبتا عمیق فلسفی، نظریات عمده فلسفی پیرامون موضوع، مورد بررسی قرار گرفته و مبنا و استدلالات هر کدام تشریح گردد. البته سعی آن است که همواره نظرات صدرالحکما و المتالهین محور اصلی قرار گیرد. این رساله با همین انگیزه در سه بخش و 12 فصل تدوین و تنظیم شده است . در بخش اول، ابتدا "قضا و قدر" از لحاظ لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته، سپس حقیقت آن دو از نظر فیلسوف عالیقدر به طور مبسوط روشن می‌گردد. از عالی‌ترین مفاهیم قرآن در معارف بلند اسلامی، موضوع امکان تغییر و دگرگون ساختن تقدیر و سرنوشت است و اینکه انسان می‌تواند قسمتی از سرنوشت خود را با دعا و اعمال خود دگرگون سازد. این مساله تحت عنوان "تاثیر دعا در قضا و قدر"، موضوع بخش دوم این رساله است . دعا منبع عظیم تغذیه روح و نفس انسانی است و نیایش به درگاه خدای بزرگ در طول تاریخ، عامل تلطیف روح انسانی و سازندگی جوامع بشری بوده است . هیچ جامعه‌ای نتوانسته به دور از یک ارتباط عمیق با خداوند به فلاح و رستگاری رهنمون گردد. از این رو، اگر دعا با همه ابعادی که دارد و همه ریزه‌کاریهای که در آن نهفته است ، رعایت شود، وسیله‌ای خواهد بود برای نیل به سعادت جامعه و فرد. در بخش پایانی این رساله نیز به مساله تغییر سرنوشت با دیدی برتر و با عنوان "بدا" اشاره می‌شود حقیقت و امکان وقوع آن با توجه به نظریات مختلف بویژه نظر ملاصدرا بررسی می‌گردد.

این گفتار تاملی است تحلیلی - نظری بر کیفیت رابطه بین باورمندی به مقوله اعتقادی قضا و قدر، و مولفه فرهنگ توسعه در دین اسلام. به عبارتی اهم این تحقیق آن است که دریابد، اصل اعتقادی قضا و قدر، به عنوان یک باور دینی اسلام، چگونه رابطه‌ای با پدیده فرهنگ توسعه، به عنوان شرط متقدم و عامل پویای فرایند توسعه برقرار می‌کند. پردازش دو مفهوم "قضا و قدر" و "فرهنگ توسعه" از منظر مفهومی و نظری در جایگاه و ردیف علمی هر کدام، سیری در فرآیند انباشت فکری - فرهنگی این دو در گذر تطور فرهنگ و تمدن اسلامی، بررسی کیفیت کنونی دو مقوله مزبور در جهان اسلام، بیان ضرورتهای گذرا به آینده مطلوب ، ارائه راهبردهای اصلاحی در زمینه چگونگی ایجاد شرایط خوش‌سببی عقیده تقدیر در تکوین و استمرار فرهنگ توسعه در میان مسلمین، و استنتاج نهایی پژوهش ، دربرگیرنده مباحث و محتویات این نوشتار است .

از آن جا که مساله قضا و قدر به سرنوشت انسانیت و عالم خلقت مربوط است. هر اندیشند آگاه و آزاد اندیشی که در عالم طبیعت به دنبال علتها و اسباب خلقت بوده است طرح این مساله را یک امری ضروری و لازم میداند. چون بزرگترین نعمت برای انسان آزادی اندیشه و اراده و اختیار و تفکر است تا در این جهان تمام فکر و اندیشه خود را به کارگیرد تا از اسرار خلقت و تحولات آن با خبر شود و بداند، زیرا تلخترین دردها ناکامی ها و احساس پوچی از عالم حقیقت و عدم آگاهی از اسرار عالم است. وقتی که انسان حرکت بی اختیاری، و یا تسلیم محض خود را در عالم احساس کند این غیر از زندگی پوچ و امثال آن چیزی دیگری نخواهد بود. در حالی که شکی نیست که تقدیر الهی یک تقدیر عمومی است و خداوند وجود هر چیزی را اندازه گیری کرده است و لذا انسان با تفکر دقیق، پی خواهد برد که نه از علم پیشین خداوند را میتوان انکار کرد و نه تقدیر الهی را نسبت به تمام رخ دادها که یکی از آنها کارهای انسان است.