جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روح و ریحان و صحبت جانان: گذری بر اندیشه های عرفانی و شیوه های سلوکی حضرت آیه الحق سیدعبدالکریم کشمیری است جناب آیت الله سید عبدالکریم کشمیری رضوی (ع) در سال ۱۳۴۳ هجری قمری در نجف اشرف در خانواده روحانی و سیادت ذوگوهرین چشم به جهان گشود ، پدرش حجت الاسلام سید محمد کشمیری و مادر گرامی ایشان صبیه آیت الله سید محمد کاظم یزدی فقیه نام آور بوده از همان کودکی آثار استعداد و بزرگی و جذبه در ایشان مشاهده می گردید، در هفت سالگی به بیانی از استاد اخلاق آیت الله شیخ مرتضی طالقانی متحوّل و سپس به دستور والد به علوم دینی مشغول شد . در این کتاب و دفتر دوم آن بنام صحبت جانان به بخشی از کرامات منحصر بفرد و ذکرهایی که ایشان اجازه می دادند ، اشاره می شود.

در این کتاب، اشعار حافظ به‏ طور کامل و به زبانی فصیح و ساده شرح داده شده است که به یقین می‌توان گفت در زمینه‌ی شرح عرفانی اشعار حافظ، کتاب کم‌نظیری است.

موسوعة مصطلحات التصوف الإسلامي، تأليف رفيق العجم، يكى از مجموعه فرهنگ‌هاى عربى است كه با استناد به متون عرفانى به شرح و بررسى اصطلاحات عرفان و تصوف پرداخته است. اثر حاضر، افزون بر اينكه اصطلاحات را شرح مى‌دهد، در اطلاع‌رسانى منابع عرفانى بر اساس اصطلاحات آن نيز سودمند است. كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مفيد درباره تصوف و معرفى كتاب حاضر است. پس از آن اصطلاحات بر اساس لفظ آن‌ها (نه بر پايه ريشه كلمات) به ترتيب حروف الفبا مرتب شده است. درباره هر اصطلاح در انتهاى عبارت نقل‌شده از هر كتاب، به نام رمزى آن كتاب و شماره صفحه و سطر آن اشاره شده است. شماره سطر، مطابق با محل اصطلاح در تعريف است. اگر كتاب داراى چند جزء باشد، همراه با رمز كتاب به جزء آن هم اشاره شده است. اين اثر حاوى مجموعه‌اى از اصطلاحات عرفانى و بيان تعريف، اقسام و احكام هريك از اصطلاحات، با استفاده از متون عرفانى مى‌باشد. اين كار از سويى شرح و توضيح اصطلاحات عرفانى و از سوى ديگر، مجموعه‌اى از اطلاعات عرفانى است كه بر اساس اصطلاحات طبقه‌بندى شده است. درباره هر اصطلاح، فروعاتى كه متصوفه به كار مى‌برده‌اند گردآورى شده است. ابتدا اصطلاح اصلى و سپس فروعات آن ذكر شده است؛ مثلاً ابتدا اخلاص و سپس اخلاص در دعا، اخلاص در عمل، اخلاص مريدين و... آمده است. در مورد «علامه» و فروعش بالغ بر سى اصطلاح و در مورد «علم» و فروعش بالغ بر پنجاه لفظ ذكر شده است. نویسنده موسوعه، گستره خاصى را براى منابع مورد استفاده مشخص نكرده است. منابع اين كتاب با آثار رابعه عدويه (متوفاى 185ق) آغاز مى‌شود و با آثار فاطمه يشرطيه (متوفاى 1373ق) پايان مى‌پذيرد؛ يعنى همه منابع عرفانى از قرن دوم تا قرن چهاردهم هجرى. اما نكته قابل توجه اين است كه در اين ميان، بعضى از عارفانى كه در تاريخ عرفان اسلامى جايگاه ويژه‌اى دارند، كنار گذاشته شده‌اند و هيچ اثرى از آنها نيامده است؛ عارفانى همچون جنيد بغدادى و ذوالنون مصرى در قرن سوم، «شبلى» در قرن چهارم، ابوالحسن خرقانى، ابوسعيد ابوالخير و خواجه عبدالله انصارى در قرن پنجم، عين‌القضاة همدانى و روزبهان بقلى در قرن ششم، نجم‌الدين كبرى، فريدالدين عطار، ابن فارض مصرى و صدرالدين قونوى در قرن هفتم، شيخ محمود شبسترى و سيد حيدر آملى در قرن هشتم، صائن‌الدين على تركه، محمد بن حمزه فنارى و عبدالرحمان جامى در قرن نهم هجرى و همچنين عرفاى متأخر، همچون قاضى سعيد قمى، آقا محمدرضا قمشه‌اى و.. نكته ديگر اينكه، آثار عارفانى هم كه به‌عنوان منبع ذكر شده، كامل نيستند. كتاب «فصوص الحكم» شيخ اكبر، يكى از مشهورترين و مهم‌ترين كتاب‌هاى عرفانى بشمار مى‌آيد كه ده‌ها شرح از سوى شاگردان او و عارفان متأخر بر آن نوشته شده است. در اين موسوعه، از متن كتاب و شروح مهم آن استفاده نشده است. همچنين، كتاب نامشهور «بيان الفرق بين الصدر و القلب و الفؤاد و اللب» از حكيم ترمذى جزو منابع اين موسوعه است، ولى به كتاب «ختم الأولياء» مشهورترين و مهم‌ترين كتاب او توجه نشده است. اصطلاحاتى كه در اين موسوعه ارائه شده، ايرادهاى فراوانى دارد كه به‌اختصار به بخشى از آنها اشاره مى‌كنيم: استفاده از غير اصطلاحات به‌جاى اصطلاحات: نویسنده در موارد عديده، از نمايه به‌جاى اصطلاح استفاده كرده است؛ مثلاً «علامات الحب»، «علامة الألفة»، «علامة الأنس» و همچنين ساير «علامة...» كه در همه اين موارد، اصطلاح تنها «الحب»، «الألفة»، «الأنس» و... است. نویسنده گاه الفاظ يك كتاب را كه در تعليقه يا پاورقى آن شرح داده شده، به‌عنوان اصطلاح ذكر كرده است؛ براى نمونه، تعليقاتى را كه محقق دوانى بر «هياكل النور» شيخ اشراق نوشته، به‌عنوان اصطلاح و شرح آنها را به‌عنوان تعريف اصطلاحات ذكر كرده است؛ مثلاً محقق دوانى، «الديدان» را به حيوانات ترجمه مى‌كند و در اين موسوعه «ديدان» به عنوان اصطلاح عرفانى ذكر شده است. استفاده از اصطلاحات مترادف: يكى از بخش‌هاى اصطلاح‌نامه‌نويسى، ارجاع اصطلاحات مترادف به اصطلاح مرجع است. بخشى از اصطلاحات به‌كاررفته در اين كتاب، الفاظى هستند كه مى‌توان آنها را به اصطلاح شايع ارجاع داد، بلكه براى كار تخصصى، اين امر ضرورت دارد. تمييز ندادن بين الفاظ مشترك: بعضى از اصطلاحات با هم اشتراك لفظى و گاه شباهت ظاهرى دارند كه در اين موارد، تهيه‌كننده موسوعه، بايد مشتركات را با عبارتى مثلاً داخل پرانتز و اصطلاحاتى كه شباهت‌هاى ظاهرى دارند را با اعراب از هم جدا كند؛ ولى در اين موسوعه، در موارد متعددى ديده مى‌شود كه مطالب مربوط به دو اصطلاح كاملاً مختلف، ذيل يك اصطلاح نوشته شده است؛ براى نمونه، دو اصطلاح «شهادة» به معناى عالم شهادت و «شهادة» به معناى شهادت دادن، از هم جدا نشده‌اند و متن مربوط به آن دو، در صفحه 507 ذيل «شهادة» آورده شده است. افزون بر ايرادهايى كه در مورد انتخاب و ثبت اصطلاحات گفته شد، اشكال‌هايى در متن‌هاى ارائه‌شده، ذيل هر اصطلاح وجود دارد كه برخى از آنها عبارتند از: تكرار بى‌رويّه متون، نبودن نظام ارجاعات، انتخاب ناصحيح متن، استفاده از متون دست دوم، طبقه‌بندى نشدن مطالب متعدد ذيل يك اصطلاح، استفاده از متون تفسيرى به‌جاى شرح اصطلاحات. نویسنده در انتهاى كتاب، اصطلاحات را به ترتيب كتاب نوشته و در مقابل آنها، ريشه‌هاى اصطلاحات را آورده است؛ ولى به‌جاى اينكه فهرست بر اساس ريشه‌ها تنظيم شود و كاربر با مراجعه به «وجد» مثلاً، بداند كه در اين موسوعه از اصطلاحات «وجود»، «موجود»، «أصالة الوجود»، «ايجاد»، «متواجدون» و... بحث شده است، همچون كتاب لغت، تنها به ريشه هر اصطلاح رهنمون مى‌شود. اينكه مؤلف از استخراج چنين فهرستى چه مقصودى داشته، واقعاً نامعلوم و تعجب‌آور است. ايشان ضرورت وجود چنين فهرستى را درك كرده، ولى در مورد چگونگى ثبت آن نينديشيده است. فهرست اجمالى مطالب در ابتداى كتاب و سند مصطلحات تصوف عربى - فرانسوى - انگليسى در انتهاى كتاب آمده است.

ملا محمد محوی یکی از شاعران و عارفان توانای پارسی‌گوی کُرد در نیمه‌ی دوم قرن سیزدهم و اوایل قرن چهارده هـ. ق است که دیوان اشعار او سرشار از اندیشه‌های عرفانی والایی همچون حال و مقامات عرفانی، فنا و بقای الهی، ترک هستی موهوم مجازی، وحدت وجود، اندیشه‌های حلّاج و ... است.محوی، شاعر بزرگ کُرد، از اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری متأثر بوده است و در باب مضامین و اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه از جهات بسیاری اشتراک داشته است. محوی برای بیان قدرت عشق و گذر کردن از مرحله‌ی تصوُّف عابدانه و روی آوردن به عرفان عاشقانه از داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر و دیوان عطار کمک می‌گیرد. به علاوه وی در زمینه‌ی مضامین عارفانه‌ی دیگری همچون فنا و بقای الهی، مجاهده با نفس، عشق محوری، شریعت مداری، احتراز از دنیا، رهایی از عقل مصلحت بین، نقد زهّاد ریاکار و زهدگرایی خشک، عزلت از خلق و ... با عطار نیشابوری دارای اشتراکات و شباهت‌های قابل توجّهی است و در این پژوهش سعی شده است که با روش ادبیات تطبیقی، شباهت‌ها و اشتراکات عرفانی محوی و عطار بیان شود.

عطار نیشابوری و مایستر اکهارت هر دو عارف‌اند و یکی از مشخصه‌های عارفان ترک دنیا به شوق دیدار حق است؛ و عبادت آنان، تنها به خاطر این است که خداوند شایسته‌ی عبادت است؛ برخلاف زاهدان که ترک تعلق آنان برای رسیدن به نعمت‌های بهشتی است. عطار ریاضت را راهی موثر برای مبارزه با تمایلات نفسانی می‌داند؛ در‌حالی که اکهارت آن را تنها راه رسیدن به سعادت نمی‌داند. دعا در اندیشه عارفان وحدت‌وجودی همچون اکهارت جایگاهی ندارد؛ زیرا آنها فاصله‌ای بین خود و خدا نمی بینند؛ امّا عطار برخلاف اعتقاد به وحدت وجود دعا می‌کند؛ زیرا در مقام توبه است و عارف واصل نمی باشد. همچنین در منطق‌الطیر دعای عارفان برآورده نمی‌شود و نظر لطف بیشتر شامل حال گناه‌کاران می باشد. عطار چهار گروه را پیوسته مبتلا به رنج از جانب خدا می داند، در حالی که اکهارت تمام بشریت را به دلیل پسر خدا بودنشان گرفتار این رنج‌ها می داند. این دو عارف علل اصلی مبتلا شدن دوستان حق به رنج و بلا را امتحان الهی، داشتن فواید رنج می‌دانند و عطار هر‌گونه تعلق به ماسوای حق را برابر بانازل شدن عذاب الهی می‌داند. عطار و اکهارت در زمینه‌ی وحدت وجود عقیده‌ای نزدیک به هم دارند و شناخت حق را تنها با شناخن نفس میسر دانسته و در واقع منطق‌الطیر سیر سالکان در خویش است که در نهایت به شناخت خدا می‌انجامد. در نظر این دو تنها خدا دارای هستی می‌دانند زیرا مخلوقات وجودی عاریتی دارند.

درویش و صوفی در متون گوناگون عرفانی تعریف خود را دارند و تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، اما حافظ نگاهش با همه متفاوت است و با بررسی‌های صورت گرفته روشن شده است که در دیوان حافظ مرز دقیق و ظریفی میان این دو وجود دارد و درویش با توجه به مصادیقش مورد احترام است و صوفی هم با توجه به چهره‌ای که حافظ از آن ترسیم می‌کند مورد نکوهش است. پس از مطالعه و کاوش در منابع و خود دیوان حافظ‌ این گونه برداشت می‌شود که حافظ با اسم صوفی و درویش مخالفت یا موافقتی ندارد؛ بلکه به اعمال و رفتار آنها، دید انتقادی دارد و به همین سبب درویش را تأیید می‌کند و صوفی و زاهد را به دلیل ریاکاری آنها مورد نکوهش قرار می‌دهد. در پایان مقایسه‌ای میان ابیاتی از دیوان شعر سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی و حافظ، صورت گرفت که حاصل آن پی بردن به این موضوع بود که زبان حافظ نسبت به دو شاعر دیگر پیچیده‌تر و چند وجهی است. هدف پژوهش، نشان دادن تفاوت‌هایی است که حافظ با به کار گیری فنون ادبی مختلف و زبانی طنز‌آمیز، ایجاد کرده است.

داد و ستد فرهنگی و فکری میان اقوام و حتی صاحبان مکاتب فکری، از دیرباز تاکنون مورد توجه بوده است. در تقاطع این مواجهه‌ی فرهنگی، تضارب آرا و عقاید عرفانی شرق و غرب محملی است که با وجود اشارات بسیار محققان، نیاز به بازنگری و واکاوی دارد.این پژوهش به شیوه‌ی توصیفی-تحلیلی بر آن است که با تکیه بر متون برجسته‌ی منثور عرفانی و با بررسی روایات مربوط به گفتگو و مصاحبت عرفای مسلمان و دو آیین یهودی و مسیحی، کیفیت تأثیر و تأثر پیروان این مشارب عرفانی را بررسی و تحلیل کند. از نتایج این پژوهش می‌توان به میزان و گستره‌ی تأثیرگذاری عرفای اسلامی بر عرفای مسیحی اشاره کرد. غنای اندیشگانی و آموزه‌ای عرفان اسلامی به عنوان کلان روایت فرهنگی، عامل اصلی توجه عرفای غیر مسلمان به آن‌ها برای نشاندن عطش‌های ناشی از ضعف‌های معنوی و معرفتی خویش است؛ اگرچه تأثر عرفای مسلمان از عرفای یهودی و مسیحی در ایجاد برخی استحسانات مکتب صوفیه چون خرقه‌پوشی، برخی از اشکال ریاضت‌کشی و ... از گرایش عرفای مسلمان به ظواهر مکاتب عرفانی پرده برمی‌دارد.

"کرامت" در میان صوفیّه از مفاهیم کلیدی است که از همان ابتدا مورد بحث و مناقشۀ بسیار قرار گرفته است. این واژه در اصطلاح به معنای کارهای خارق‌العاده‌ای است که از اولیاء و مشایخِ عرفان سرمی‌زند و خالی از دعوی نبوّت است. در این پایان‌نامه نخست براساس شباهت‌های ساختاری قصّه‌های عامیانه و آنچه در متون صوفیّه به عنوان کرامت می‌شناسیم، تعریفی واحد از آنها زیر عنوانِ "قصّه‌های کرامت" ارائه شده‌است. سپس در دو متن اسرارالتوحید و تذکره‌‌الاولیاء، به تجزیۀ ساختاری این قصّه‌ها پرداخته و آنها را از لحاظِ زمان، مکان، زاویۀ دید، پیشۀ اشخاص قصّه، شخصیّت‌پردازی، پایان‌بندی، عملکردهای اشخاص قصّه و ... مورد بررسی قرار داده‌ایم تا بتوانیم به نتایجی کلّی در آنها دست یابیم.در فصل‌های بعد به تحقیق در محتوای "کرامت" پرداخته و ضمن بازگشایی شباهات و تفاوت‌های آن با مفاهیمی چون سحر و اعجاز و ارهاص، نظریّات موافق و مخالف را دربارۀ آن طرح کرده‌ایم. پس از آن نیز در فصل ششم، نزدیکی‌های برخی اقسام آن را با خرافات نشان داده‌ایم. در پایان هم ضمن درج فهرستی از خلاصۀ این قصّه‌ها در دو اثر مورد بررسی، جداول و نمودارهای حاصل از تجزیۀ ساختاری این قصّه‌ها ارائه شده‌است.

در یک نگرش عمیق و ژرف‌بینانه به ادبیات فارسی، به‌ویژه ادبیات عرفانی به‌نظر می‌رسد: رمز و رمزگرایی یکی از ویژگی‌ها و مختصات سبکی متون عرفانی ادب فارسی است و رمز یکی از عناصر و سازکارهای مهم القای معانی در ادبیات عرفانی به‌شمار می‌رود. شعرای عارف برای پنهان نگه داشتن اسرار و معانی بلند عرفانی از بیگانگان به عالم عرفان، سعی کرده‌اند مفاهیم ذهنی و تجارب درونی خود را در قالب رمز به راز آشنایان عرصه عرفان ارائه نمایند و معانی بسیار عمیق و ارزشمند را در قالب آن پنهان نمایند؛ چنان‌که شعرای عارف برجسته‌ی عرصه ادب فارسی یعنی عطار، مولوی و حافظ نیز سعی کرده‌اند با بهره‌گیری از رمز معانی بسیار ارزشمند اسلامی و دینی را به مشتاقان معرفت دینی و تشنگان عرفان اسلامی عرضه نمایند و جام دل آنان را با شراب معرفت لبریز کنند. روش این پژوهش ، توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای ـ اسنادی است و کل پژوهش مشتمل بر پنج فصل است. عمده‌ترین نتایج آن به این شرح می‌باشد: ژرف ساخت فکری ـ معرفتی رمزهای صبا، نافه و آهو در شعر عطار، مولوی و حافظ در پیوند با قرآن کریم به‌ویژه داستان حضرت سلیمان با بلقیس است و به‌عبارتی زیر متن رمزهای مذکور داستان حضرت سلیمان و بلقیس است. هدهد شعر عطار در شعر مولوی در صورت نی و در شعر حافظ در قالب باد صبا جلوه‌گری می‌کند و صبا در کل پیک عاشق و معشوق و در رمز روح و نفحه الهی و روحانیبه تصویر کشیده می‌شود. آهو نیز در شعر عطار رمز سالک، در شعر مولوی انسان کامل و در شعر حافظ معشوق معنوی و به‌عبارت دقیق‌تر همان «من روحانی» انسان است. نافه در شعر عطار الهامات ربانی، در شعر مولوی کنایه از علم واقعی و ذاتی مرد کامل و ولی راه‌دان و در شعر حافظ عمدتاً به این معنی و بعضاً من شاعر است که از آهوی خود (معشوق) دور افتاده است.