جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫اين پژوهش درصدد بررسي پاسخ دو فيلسوف بزرگ، ملاصدرا و اسپينوزا به چيستي عقل، توانايي عقل در کشف حقايق عالم هستي و تبيين رابطه دين و عقل مي‌باشد. نويسنده براي کشف پاسخ‌هاي اين دو فيلسوف، به ريشه‌هاي فکري آنان، اعم از ريشه‌هاي مشايي، اشراقي و عرفاني ملاصدرا و ريشه‌هاي فکري دکارتي و ابن ميموني اسپينوزا مراجعه کرده و ماهيت عقل و کارکردهاي معرفت شناختي آن را از منظر اين دو دانشمند تحقيق نموده است. نويسنده در سه فصل ضمن انعکاس ديدگاه‌هاي ملاصدرا و اسپينوزا در ماهيت و کارکردهاي عقل، اين دو ديدگاه را مقايسه کرده است. فصل اول، به تبيين ماهيت عقل فلسفي از ديدگاه ملاصدرا پرداخته و از منظري عرفاني، اشراقي و مشايي، مراتب و ماهيت عقل و معرفت، اقسام ادراک، توانايي عقل در فهم انواع مسايل و حقايق جهان هستي را بررسي کرده است. تحقيق در زمينه ماهيت و مراتب عقل نظري و عقل عملي از منظر حکمت متعاليه و رابطه بين عقل و دين از ديدگاه ملاصدرا از ديگر مباحث فصل اول است. نويسنده در ادامه به محدوديت توانايي عقل از ديدگاه ملاصدرا، تحول نفس و کمال عقلي آن، سعادت عقلي نفس و کشف معنوي از ديدگاه ملاصدرا و انواع و مصاديق عقل و مراحل و مراتب ادراک از منظر وي پرداخته است. در فصل دوم، ماهيت عقل فلسفي از ديدگاه اسپينوزا بيان شده و با توجه به فلسفه ابن ميمون، فلسفه دکارت و فلسفه اسپينوزا که متأثر از اين دو فلسفه مي‌باشد، ماهيت عقل و کارکردهاي آن در درک حقايق هستي بيان گرديده است. مقايسه دو ديدگاه ملاصدرا و اسپينوزا در ماهيت عقل و نيز بررسي نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه‌هاي آنان در مورد نسبت عقل و دين با توجه به پيش‌فرض‌هاي فلسفي آنان، از مطالب فصل سوم است.

‫دراين پژوهش، ابتدا رابطه بين نفس و بدن از ديدگاه سه تن از فيلسوفان برجسته، مانند ابن‌سينا، ملاصدرا، آقا علي‌مدرس زنوزي بحث و بررسي شده و پس از اشاره به مباحثي از جمله اوضاع و احوال نفس پس از مفارقت از بدن مادي؛ قواي نفس، تجرد نفس، مراتب نازله نفس و مراتب عالي آن، حقيقت انسان و نفس انساني تبيين گرديده است. نويسنده در چهار فصل، رابطه نفس و بدن را در قالب اصول صدرايي و ابتکارات آقا علي مدرس زنوزي پژوهش کرده و اين ديدگاه‌ها را با ديدگاه ابن‌سينا مقايسه نموده است. فصل اول، به طرح کليات تحقيق، مبحث خداشناسي، معاد شناسي و معرفت شناسي و ضرورت آن‌ها در مبحث نفس، تعريف نفس در لغت و اصطلاح، معناي نفس و روح و ارتباط آن با جسم اختصاص يافته است. فصل دوم، افزون بر طرح مباحث مربوط به حقيقت نفس و بدن از ديدگاه دانشمنداني مانند افلاطون، ارسطو و ابن‌سينا و نيز تبيين مراتب نفس، اعم از نفس نباتي، حيواني و انساني و براهين نفس وجود آن طبق ديدگاه ابن‌سينا؛ به پژوهش در خصوص حقيقت نفس از ديدگاه ملاصدرا، دلايل جوهريت نفس و حدوث آن، ديدگاه صدرالمتألهين در مورد حدوث نفس، دليل ملاصدرا بر جسمانيت الحدوث بودن آن و قواي نفس از منظر ابن‌سينا پرداخته است. در ادامه اين مبحث، براهين عقلي بر تجرد نفس ناطقه و بقاي آن از منظر فيلسوفاني چون ابن‌سينا و آقاعلي مدرس زنوزي و براهين آنان و حقيقت بدن از ديدگاه صدرالمتألهين و آقا علي مدرس و نوع استدلال آنان در اين زمينه مقايسه شده است. در فصل سوم، رابطه نفس و بدن از ديدگاه ابن‌سينا بيان گرديده و اصالت نفس و فرعيت بدن و رابطه آن دو از منظر ساير فيلسوفان، مانند ارسطو و افلاطون، شيخ اشراق و نيز دلايل خلود نفس از منظر آنان تبيين شده است. معاد يا حيات پس از مرگ و سير تکاملي نفس انساني، نقد تناسخ از ديدگاه فلاسفه اسلامي و فرق معاد با تناسخ از مطالب مندرج در فصل سوم است. در فصل چهارم، ابتدا رابطه نفس و بدن از ديدگاه ملاصدرا و آقاعلي زنوزي مقايسه گرديده؛ سپس وحدت نفس از ديدگاه اين دو فيلسوف، الحاق بدن به نفوس، چگونگي تعلق نفس به بدن و نوع ترکيب نفس با بدن و ملاک اين ترکيب بررسي شده است. مقايسه‌اي بين نظرات و استدلال‌هاي اين سه فيلسوف در مورد رابطه نفس و بدن و نتايج حاصل از نظرات آنان پايان بخش اين فصل است.

‫در اين پژوهش، با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي چهار فيلسوف و عارف، به نام‌هاي فيلون، محيي‌الدين‌بن عربي، ملاصدراي شيرازي و اسپينوزا در مورد وحدت وجود منعکس شده است. بررسي دلايل قائلين به وحدت وجود و منکرين آن، مبناي چهار فصل اين پژوهش مي‌باشد. در فصل اول، نخست مفهوم لغوي و اصطلاحي وحدت وجود مطرح گرديده؛ سپس مفهوم فلسفي اين اصطلاح با ذکر چند مثال از عالم ماده تشريح شده است. در فصل دوم، پس از ترسيم روند تاريخي بحث از وجود؛ ديدگاه‌هاي فلاسفه يونان، فلاسفه غرب و فلاسفه مسلمان در مورد مفهوم وحدت وجود تبيين گرديده است. فصل سوم، به تبيين تفسيري فلسفي از وجود، رابطه وجود با موجود و اقسام وحدت وجود بسته به نوع موجودات؛ اختصاص دارد. در فصل چهارم، ديدگاه‌هاي مختلف فلاسفه‌اي مانند فيلون، ابن عربي، ملاصدرا و اسپينوزا در مورد وحدت وجود و دلايل قائلين و منکران وحدت وجود به تفصيل بيان شده است. نويسنده ديدگاه‌هاي اين انديشمندان را از منظري طبيعي و عقيدتي(مادي و معنوي) مطرح نموده و در همين جهت به تحليل مفهوم انسان کامل و ويژگي‌هاي او از منظر ابن عربي و نيز طرح و ترسيم نسبت بين انسان کامل با وجود مطلق و وحدت وجودي او با وجود خداوند متعال پرداخته است. تجزيه و تحليل ديدگاه‌هاي مشترک ابن عربي با ملاصدرا، فيلون و اسپينوزا و اختلاف نظر آنان در اين زمينه، آثار قبول وحدت وجود در انسان، تبيين مفهوم الحاد و ايمان در وحدت وجود و اشاره به ديدگاه‌هاي توحيدي و الحادي و طبيعت‌گرا در اين زمينه از ديگر مطالب فصل چهارم را تشکيل مي‌دهد.

‫در اين نوشتار ديدگاه‌هاي ابن سينا، ملاصدرا و شيخ اشراق در مورد وجود و ماهيت و اصالت داشتن هر يک از آن ها مطرح شده و وجوه اشتراک و اختلاف آنان در اين موضوع بيان گرديده است. نويسنده، مباحث را در چهار فصل سامان داده است. وي ابتدا رابطه بين وجود و ماهيت از منظر اين سه انديشمند و نيز مفهوم اصالت الوجود و تاريخ آن و احکام کلي وجود و ماهيت را ذکر نموده است. در ادامه بداهت مفهوم وجود، اشتراک معنوي وجود، معناي مفاهيم فلسفي و معقولات ثانيه فلسفي، ويژگي‌ها و امتيازات اين مفاهيم، اصالت وجود و ماهيت و زيادت وجود بر ماهيت را بيان کرده است. وي در فصل دوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ابن سينا و نيز مفهوم وجود و تفاسير مختلف از آن، تقسيمات وجود، مفهوم ماهيت و کيفيت شناخت ذهن از آن، معنا و کيفيت عارض شدن وجود بر ماهيت، اعتباري بودن ماهيت، مشکل اتصاف ماهيت بر وجود و معناي تشکيک در فلسفه از منظر ابن سينا را بيان نموده است. نويسنده در فصل سوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد شيخ اشراق و مفهوم وجود، احتمالات شيخ اشراق در مورد اعتباري بودن ماهيت، مفهوم ماهيت نزد وي، رابطه مسأله ماهيت، مفهوم نور الانوار الهي نزد وي، تشکيک و مراتب نور، وجود و رابطه آن با نور نزد شيخ اشراق و رابطه اصالت با ماهيت با مسأله نور از منظر وي را شرح و بررسي کرده است. در فصل چهارم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ملاصدرا مطرح شده و مفهوم وجود، معاني اعتباريت ماهيت، اطلاقات وجود، اصالت وجود در کلمات ملاصدرا، استدلال بر اصالت وجود از طريق وجود ذهني، استدلال از طريق حمل شايع در اثبات اصالت وجود، استدلال از طريق موجود بودن ماهيت بر اصالت وجود، استدلال بر اصالت وجود از طريق تشخيص ماهيت، تقسيم وجود به وجود في نفسه و وجود رابطه، و استدلال بر اصالت وجود از طريق امتناع تساوي در ماهيت با وحدت و کثرت از منظر صدرالمتألهين را بيان کرده است.

‫نوشتار حاضر، ضمن بررسي ابعادي از شخصيت فلسفي و انديشه‌هاي فخر رازي و صدرالدين شيرازي (ملاصدرا)، ديدگاه‌هاي آنان در زمينه حقيقت وحي و الهام را بيان مي‌کند. نويسنده، تفاوت نظريات اين دو متفکر را بر اساس مباني فلسفي و کلامي آن‌ها تبيين کرده و معتقد است ملاصدرا حقيقت وحي را داراي مراتب مي‌داند و بر اساس وحدت و تشکيک وجود مي‌توان حقايق وحياني را از آن مرتبه کلي عقلي تا مرحله حساس و الفاظ و جمله‌ها تبيين فلسفي و عقلي کرد، اما فخر رازي مطابق ديدگاه اشعري خويش، وحي و کلام خداوند را صفت قائم به ذات حق و يک حقيقت قديم مي‌داند و شنيدن کلام الهي را با وصف غيرقابل شنيداري و لفظي بودن آن قابل شنيدن قلمداد کرده و تحليلي عقلي از ماهيت وحي و کلام الهي ارائه نمي‌دهد. نويسنده در پنج فصل به بررسي ابعاد مختلف وحي از منظر اين دو فيلسوف پرداخته و نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه‌هاي آنان را منعکس مي‌سازد. در فصل اول کلياتي از مفاهيم تحقيق، مانند معناي وحي، مفهوم الهام، کشف و شهود، تجربه ديني و نسبت ميان آن‌ها مطرح شده است. فصل دوم به مباني نظري فخر رازي درباره وحي و الهام اختصاص دارد و مباني انسان شناسي، هستي شناسي و معرفت شناسي آن مانند تجرد نفس، مراتب موجودات، قواي ادراکي، عقل نظري و عملي و امکان ارتباط با عالم غيب بيان مي‌شود. در فصل سوم روش و مباني فلسفي ملاصدرا در اين موضوع و مباني هستي شناسي و انسان شناسي اين مسأله مانند وحدت تشکيکي وجود، مراتب وجود انسان، حقيقت نفس انسان و ظرفيت او براي درک حقايق تبيين گرديده است. در فصل چهارم ديدگاه‌هاي فخر رازي و صدراي شيرازي در وحي و الهام و حقيقت آن با هم مقايسه شده و شرايط نزول وحي، تطبيق وحي و کلام الهي در قرآن، انواع وحي، مراحل نزول وحي و چگونگي نزول آن، مفهوم لوح و قلم از منظر آن دو، تنزل وحي به تناسب قواي نفس دنيوي و حضوري يا حصولي بودن معرفت وحياني تشريح مي‌شود. در فصل پنجم الهام، وحي، رابطه آن دو با تجربه ديني و ويژگي‌هاي هر يک بيان گرديده است.

‫رهيافت معنا از فلسفه با صورت ديني، تفسير عقلاني و مدللي است که از پيامبران و امامان( به ما رسيده است. به‌همين دليل، ملاصدرا معتقد است که فلسفه منشأ الهي دارد، و از آموخته‌هاي انبياي الهي است. دين هم مجموعه دستوراتي است که از جانب خداوند براي هدايت انسان‌ها فرستاده شده است. بر اين اساس، فلسفه و دين از ديدگاه ملاصدرا تکميل‌کننده يکديگر، و هدايت‌گر دو بعد دنيوي و اخروي انسان است. با اين مبنا فلسفه، علمي است که نفس انسان در آن به کمال مي‌رسد، و از جهت خلق و خوي، با کمک عقل و آيات ور وايات و تزکيه نفس، به معرفتي حقيقي رسيده، و رنگ خدايي پيدا مي‌کند. در چنين نظامي است که هم از ابزار شهود به‌شيوه عقلي، و هم از ابزار نقل جهت تصفيه دروني انسان استفاده مي‌شود. روش ملاصدرا، ترکيبي از آموزه‌هاي کلامي، فلسفي، تفسيري، و عرفاني است، که منطق و تفکر و تعاليم ديني را تفسير مي‌کند. از اين رو، راه رسيدن به حقيقت را شناخت هستي، شناخت معاد و شناخت انسان مي‌داند. ملاصدرا قرآن و عقل را هم بيگانه از يکديگر نمي‌داند؛ او وحي را پيام الهي مي‌داند که به‌صورت خاص براي انسان فرستاده شده، و عقل نيز وديعه دروني براي انسان از جانب خدا مي‌باشد. با اين يگانگي، ملاصدرا نيازمندي انسان را به قانون تفسير کرده، و معتقد است که دين همان قانون الهي است که بر اساس مصالح واقعي انسان‌ها تنظيم گرديده، و ابعاد دنيوي و اخروي زندگي را در بر گرفته است. بدين ترتيب فلسفه، علم است و دين، قانون است؛ علم و قانون غير از منشأ الهي منشأ ديگري ندارد، و هر دو با يک غرض و هدف، انسان را به‌سوي مقصد اصلي خود، هدايت مي‌کند. اعتقاد او به هماهنگي عقل و دين، چنان است که عقل را شرع باطني، و شرع را عقل ظاهري معنا کرده است.

‫در تبيين ديدگاه صدرالمتالهين و فخر رازي در مورد ماهيت و احکام شرور مي‌توان گفت شر حقيقي و ذاتي، امري عدمي بوده، و عبارت از عدم وجود و يا عدم کمال وجود است؛ و اما امور وجودي که شر تلقي مي‌شوند، در حقيقت شر نيستند، زيرا براي خود و موجودات ديگر مفيد هستند. اين دو انديشمند اعتقاد دارند که از ميان اقسام پنج‌گانه موجودات، خير محض و خير غالب موجود مي‌باشند، و سه قسم ديگر يعني شر محض، شر غالب و شر مساوي با خير در عالم به‌وجود نيامده است. صدور دو قسم اول از ناحيه خداوند واجب است؛ زيرا قسم اول خير محض است و هيچ‌گونه شري در آن نيست، و قسم دوم به‌علت آن‌که خيرش کثير و شرش قليل است، و اين شر قليل از لوازم لاينفک وجود آن است، وجودش ضروري است. البته اين نه به‌جهت نقص در فاعليت فاعل، بلکه مربوط به قابليت قابل‌ها مي‌باشد. بنابر اين، هيولاي اول و تضاد که منشاء اصلي شرور هستند، در عين حال، منبع خيرات فراواني هم مي‌باشند؛ زيرا از دامن آن جواهر نفوس انساني بي‌شمار برخاسته، که با طي مراحل رشد و کمال به‌سوي ملکوت اعلي پرواز مي‌کنند. از سوي ديگر، شرور به حقيقت وجود اشيا مربوط نبوده، و به ماهيات و حدود و نقايص آن‌ها باز مي‌گردد. اين کمبودها لازمه وجود موجودات اين عالم است و مثل سايه آن‌هاست که نياز به جعل جاعل ندارد. آن‌چه حقيقتاً از جانب خداوند صادر مي‌شود وجود اشيا بوده، و لوازم و نواقص آن‌ها را کسي خلق نکرده است. و جهان موجود بر طبق براهين لمّي و انّي، بهترين عالم ممکن، و نظام حاکم بر آن برترين نظام قابل تصور مي‌باشد. مهم‌ترين تفاوت ديدگاه ملاصدرا و فخر رازي آن است که صدرالمتالهين نظريه فلاسفه را خالي از ايراد ندانسته، و عرفان را راه‌حل نهايي دانسته است.

‫عقل و ايمان که از عالي‌ترين فضايل انساني هستند، از مباحث مهم معرفت‌شناسي و فلسفه دين نيز به‌شمار مي‌روند. در اين زمينه، شيوه‌هاي گوناگوني از سوي فلاسفه براي توجيه ايمان به خدا، به‌عنوان برجسته‌ترين مصداق اعتقاد ديني، ارايه شده است. ابن‌رشد، که انديشه‌هاي او درباره عقل و ايمان، يا دين و فلسفه، داراي نشيب و فراز بسياري است، در آثار خود عقل و ايمان را دو ابزار معرفتي و در عرض يکديگر معرفي کرده است. از نظر او، هر کدام از عقل و دين مي‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود برساند، و هيچ تعارضي ميان اين دو نبوده، و هر کدام در نهايت، ديگري را تصديق مي‌کند. صدرالمتألهين نيز اگرچه عقل و ايمان را مؤيد يکديگر مي‌داند، اما آن‌ها را مکمل يکديگر نيز معرفي کرده است. او معتقد است که ميان دين حقيقي و مضامين درست و واقعي کتاب و سنت با احکام و مدرکات عقلي ناسازگاري وجود ندارد؛ پس اگر در برخي از موارد، ناسازگاري مشاهده گردد، يا بايد در عقلي بودن آن شک کرد، يا در برداشت و فهم خودمان از کتاب و سنت ترديد نماييم، و يا در حکم به ناسازگاري ميان آن دو بيشتر تأمل کنيم. و اما کانت در زمينه مباحث عقل و ايمان به‌سوي عقلانيت عملي گرائيده است. از نظر وي، عقل نظري توانايي اثبات درستي يا نادرستي دعاوي ديني را نداشته، و ايمان خردورزانه مبتني بر زمينه عقل عملي است. چنين ايماني از وجدان اخلاقي انسان نشأت مي‌گيرد. بدين ترتيب، اين ايمان اگرچه امکان همراهي با باور نظري از طريق ايده عقل محض، برهان نظم و غايت را نيز دارد، ولي مراجعه مستقيم به کتاب مقدس و کاوش در محتواي آن، براي ساخته‌شدن انسان‌هاي بهتر و آراستگي به اخلاق و کردار نيک، غايت نهايي دين‌داري است. با اين توضيحات روشن مي‌شودکه اين سه فيلسوف همگي به دنبال دست‌يابي به حقيقت بوده‌اند، اما در تشخيص مصداق آن دچار اختلاف شده‌اند.

‫پژوهش حاضر به تشريح امکان وقوع معاد جسماني طبق قوانين فلسفي و استدلال قرآني و روايي بر اين مطلب مي‌پردازد و ديدگاه‌هاي چهار دانشمند بنام مسلمان يعني ابوحامد غزالي طوسي، خواجه نصيرالدين طوسي، ابوعلي سينا و صدرالدين شيرازي در اين موضوع را شرح مي‌دهد. اين نوشتار در شش فصل سامان يافته است. نويسنده در فصل اول به تبيين کليات معاد، مانند معناي لغوي و اصطلاحي آن، ديدگاه اديان و اقوام بشري در مورد معاد، حقيقت نفس انساني از ديدگاه مفسران، محدثان، فلاسفه و متکلمان، نظريات قائلان به تجرّد نفس و ادله آنان، اختلاف ويژگي‌هاي دنيا و آخرت، عدم فساد و فناي نفس انساني، مفهوم حرکت جوهري و فرق بين روش متکلمان و فلاسفه در بحث از معاد، نفس و ساير مباحث ديني مي‌پردازد و آن‌ها را به عنوان اصول موضوعه تحقيق خويش ارائه مي‌دهد. فصل دوم از منظري قرآني به اثبات معاد جسماني نگريسته و ضرورت و امکان معاد جسماني، امکان ذاتي و امکان وقوعي آن را با استناد به آياتي چند، شرح داده است. در فصل سوم معاد جسماني از ديدگاه ابوحامد غزالي طوسي مطرح شده و روش تحقيق وي در اثبات اين موضوع و ابطال تناسخ به عنوان مهم‌ترين شبهه در زمينه اثبات معاد جسماني و امکان آن قلمداد مي‌شود. در فصل چهارم نحوه استدلال خواجه نصيرالدين طوسي در اثبات امکان معاد جسماني و ادله کلامي و فلسفي ايشان مطرح گرديده و شبهه‌هاي مربوط به آن، مانند شبهه اعاده معدوم پاسخ داده شده است. در فصل پنجم و ادله ابن سينا در اثبات تجرد نفس ناطقه و موضعگيري و ديدگاه وي در امکان معاد جسماني ذکر مي‌شود. فصل ششم به آراي ملاصدرا در اثبات معاد جسماني و امکان وقوع آن اختصاص دارد و در آن، با توجه به مشخصه‌هاي حکمت متعاليه خصوصاً مسأله حرکت جوهري، ابعاد مختلف اين موضوع و شبهه‌هاي مربوط به آن پاسخ داده شده است.

‫اين نوشتار، ديدگاه‌هاي ابن سينا و ملاصدرا و ادله فلسفي آنان درباره اثبات معاد را شرح داده و دو مکتب فلسفي مشا و حکمت متعاليه را در اين موضوع با يکديگر مقايسه مي‌کند. نويسنده، مباني عقلي و اعتقادي اين دو فيلسوف بزرگ مسلمان را در مقوله معاد مطرح کرده و با اشاره به برخي شبهه‌ها در زمينه عدم امکان وقوع معاد، پاسخ آن‌ها به ايرادهاي وارده شده را منعکس مي‌سازد. وي در يک مقدمه و چهار فصل به تبيين ابعاد مختلف معاد پرداخته است. او در مقدمه به معرفي شخصيت و افکار و آثار فلسفي ابن سينا و ملاصدرا پرداخته و روش علمي و فلسفي آنان را مقايسه مي‌کند. او در فصل اول از نوشتار خود، ابتدا تعريفي لغوي و اصطلاحي از معاد و مفهوم فلسفي معاد ارائه داده و ديدگاه حکما و فلاسفه را در معناي معاد و ادله آن همچون: دليل عدل الهي، دليل حق مطلق بودن معاد، دليل رحمت الهي، دليل عقلي بر امکان وقوع معاد، دليل جاوادانگي روح و نفس انسان و دليل فطرت را منعکس کرده است. در فصل دوم به اثبات وجود نفس و ادله تجرد آن پرداخته و دليل‌هاي حکيمان درباره، نفس، مانند دليل وحدت، دليل ادراک، دليل تذکر و استمرار و دليل حدس و... ادله نقلي مبني بر وجود آن از آيات قرآن کريم و روايات معصومين(، همچنين ادله و اصول کلي ابن سينا و ملاصدرا بر وجود نفس و اثبات معاد روحاني و جسماني را به صورت مشروح بازگفته و توضيحاتي در زمينه سخنان آنان ارائه مي‌دهد. نگارنده در فصل سوم مهم‌ترين شبهه‌ها در زمينه معاد جسماني مانند شبهه آکل و مأکول، شبهه تناسخ و عدم تناسب جسم با معاد را مطرح کرده و پاسخ اين دو فيلسوف به آن‌ها را ذکر مي‌کند. نويسنده در فصل چهارم از منظري قرآني و روايي به تبيين مسأله معاد و اثبات آن پرداخته و امکان وقوع معاد، آثار ايمان به معاد و انکار آن و ربط بين حرکت تکاملي بشر با امکان معاد را از اين ديدگاه را شرح داده است.