جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫اين پژوهش در صدد بررسي نقش تهذيب و تزکيه نفس در رسيدن به حکمت از نظر شيخ اشراق و صدرالمتألهين به عنوان بنيانگذاران دو مکتب فلسفي است. نويسنده پس از کليات، به ارتباط تزکيه نفس و حکمت از ديدگاه شيخ اشراق پرداخته و در آن، حقيقت نفس، حقيقت حکمت، ساحتهاي مختلف نفس، و نقش تهذيب نفس در کمال نفس و در تحصيل حکمت را از نظر شيخ اشراق بررسي کرده است. سپس به ارتباط تزکيه نفس و حکمت از ديدگاه صدرالمتألهين پرداخته است و موضوعات ياد شده را از نظر ايشان نيز بررسي نموده و در پايان، نظرات آن دو را جمعبندي نهايي کرده است. از نظر شيخ اشراق، نفس فقط در سايه سير و سلوک و رياضت، سير تکاملي را طي ميکند. شيخ اشراق تهذيب نفس و معرفت نفس را اساس کمال نفس و شرط تحصيل حکمت ميداند و بر اين باور است که نور حکمت تنها بر دل شخصي ميتابد که نخست راه استدلال را پيموده و در حکمت بحثي به آخر رسيده باشد. به عبارت ديگر، در نظر ايشان، تفکر و استدلال، مقدمه تصفيه باطن و اشراق است. البته مرحوم شيخ اشراق در اينجا نظر ديگري هم دارد و آن اينکه اگر انسان مورد لطف خاص خداوند و اولياي الهي قرار گيرد، ميتواند به حکمت حقه و شهودي دست پيدا کند؛ هرچند که گناهکار باشد. با توجه به بيانات ملاصدرا ميتوان گفت که عوامل مؤثر در ترقي نفس انسان در سه عامل علم، طلب و اراده، و تهذيب نفس از معاصي و عقايد فاسد خلاصه ميشود. ملاصدرا قائل به تأثير متقابل تهذيب نفس و حکمت است و معتقد است: همانگونه که تحصيل حکمت به تهذيب نفس نياز دارد، تهذيب نفس نيز از لحاظ کمي و کيفي به حکمت وابسته است؛ به اين صورت که حکمت انسان را به تزکيه نفس و تهذيب واميدارد و تزکيه نفس انسان را به حکمت سوق ميدهد؛ به طوري که درک مفاهيم دشوار را آسان ميگرداند.

‫يکي از ويژگي‌هاي تفسير صدرالمتألهين اين است که وي به طور گسترده، به طرح مباني و قواعد فلسفي خود، به ويژه حکمت متعاليه مبادرت ورزيده است. نگارنده در اين پژوهش تأثيرات حکمت متعاليه بر تفسير قرآن را در دو بخش و فصول متعدد بررسي کرده است. او در آغاز به شرح زندگاني، شخصيت علمي، و آثار و معرفي ويژگي‌هاي روش فلسفي اين حکيم متأله در حکمت متعاليه پرداخته است و پس از آن، نگاهي اجمالي به مکاتب تفسيري و موضوع تأويل و تفاوت آن با تفسير داشته است. در ادامه به ذکر منابع و شرح ويژگي‌هاي مکتب تفسيري ملاصدرا پرداخته و استفاده از احاديث، استفاده از مباني عقلي و فلسفي و در نهايت تأويل بسياري از آيات قرآن را از ويژگي‌هاي مهم تفسير وي ذکر کرده است. نويسنده همچنين نظرات ملاصدرا را در باره وحي کتابي، وحي کلامي، حقيقت قرآن، ظاهر و باطن قرآن، اعجاز قرآن، جامعيت قرآن، تحريف‌ناپذيري قرآن و زبان قرآن بيان نموده است. او سپس تأثير ديدگاه‌هاي فلسفي وي بر تفسير را در سه محورِ هستي‌شناسي، خداشناسي و معادشناسي عرضه داشته است. عمده مباني و مسائل مهم فلسفي که بر تفسير وي تأثيرگذار بوده است، عبارت‌اند از: اصالت وجود، حرکت جوهري و وحدت تشکيکي وجود. هدف صدرا از طرح مباحث عقلي، گاهي تفسير و حل غوامض و مشکلاتي است که در برخي از آيات وجود داشته و مفسران از حل آنها عاجز مانده‌اند؛ مانند معاد جسماني و علم باري تعالي. نگارنده حضورمباحث فلسفي در تفسير صدرالمتألهين را بسيار گسترده توصيف کرده و معتقد است که به کارگيري مباحث عقلي و فلسفي در تفسير وي، به حدي است که نيمي از آن را در برگرفته است. او با بهره‌مندي از قواعد عقلي، تا آنجا که به تفسير به رأي نينجامد، سعي در ايجاد وفاق بين آنها و آيات قرآن دارد. همچنين در ردّ نظريات ساير مفسران، به مباني حکمت متعاليه تمسک مي‌کند. از سوي ديگر، او براي نشان دادن صحت مباني فلسفي خود، به برخي ازآيات استناد مي‌جويد. صدرا معتقد است: تأويلات عرفاني و فلسفي، مُبطل معاني و مفاهيمي است که از ظاهر آيه استفاده مي‌شود؛ به شرط آنکه اين تأويلات، نه تنها مخالف با کتاب وسنت نباشد، بلکه موافق با آنها باشد.

---

---

---

---

‫برهان‌هايي که براي اثبات وجود حق تعالي اقامه شده است، برخي لمي است که انسان از علت به معلول مي‌رسد و برخي اِنّي است که انسان از معلول به علت مي‌رسد؛ مانند برهان امکان، برهان حدوث و برهان نظم. اما برهاني که ابن‌سينا و بعد ملاصدرا و علامه طباطبايي هرکدام براساس مسلک خودشان تقريري از آن ارائه نموده‌اند و نام آن را برهان صديقين نهاده‌اند، استدلالي است براي اثبات وجود خداوند،از طريق وجود خودش؛ بر خلاف براهين ديگر که وجود خداوند از طريق موجودات ديگر به اثبات مي‌رسد. نگارنده در اين تحقيق به شيوه تحليلي، مباني، مقدمات و اصل برهان صديقين را بر اساس تقريرهر يک از اين سه فيلسوف تشريح کرده و اشتراکات و تفاوت‌هاي اين برهان با براهين ديگر و اشتراکات و تفاوت‌هاي تقريرهاي سه گانه از اين برهان را بيان نموده است. خلاصه تقرير ابن‌سينا از برهان:«ترديدي نيست که در عالم خارج، وجود و هستي داريم. هر موجودي يا واجب الوجود است و يا ممکن الوجود. اگر وجود خارجي واجب باشد، خدا ثابت شده است و اگر موجود خارجي ممکن باشد، ما بايد توضيح دهيم تا اين وجود ممکن به واجب منتهي شود.» صحت اين برهان مبتني بر اصل ابطال دور و تسلسل است. تقرير ملاصدرا از اين برهان: «وجود، اصيل و عين واقعيت است و واحد و بسيط (غير مرکب) است. اختلاف افراد وجود در کمال ونقص است و غايت کمال، کمالي است که بالاتر از آن کمالي نباشد و آن وجودي است که متعلق به غير نباشد. در نتيجه، وجود يا غني از غير است و يا محتاج به غير؛ اوّلي واجب و دوّمي ممکن الوجود است.» تقرير علامه از اين برهان: «واقعيت هستي که در ثبوت آن شکي نداريم، هرگز نفي نمي‌پذيرد و نابود شدني نيست. اما چون جهان نابود شدني است، پس عين همان واقعيت نفي‌ناپذير نيست؛ بلکه با واقعيت فنا ناپذير، واقعيت‌دار مي‌شود. پس اجزاي جهان در استقلال وجودي خود و واقعيت‌دار بودن خود، تکيه به يک واقعيتي دارند که به خودي خود واقعيت است». نگارنده در پايان به مقايسه اين براهين پرداخته و تقرير علامه از برهان صديقين را از دو تقرير ديگر کامل‌تر و بدون نياز به مقدمات سينوي و صدرايي مي‌داند.

---

---