جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براهين زيادي براي تجرد نفس در فلسفه اسلامي و فلسفه غرب ذکر شده است. برهان «شک» دکارت يکي از براهيني است که در فلسفه غرب براي تجرد نفس مطرح گردیده است. مي‌توان اشکالاتي را از منظر فلسفه اسلامي به برهان دکارت وارد کرد، اما اين برهان به‌وسيله برهان «هواي طلق» ابن‌سينا قابل تصحيح است. به خاطر شباهت‌هاي دو برهان، دو اشکال مهم از «فلسفه ذهن» بر اين دو وارد شده است: اشکال اول در اين‌‌باره است که اين برهان مبتني بر قانون لايب‌نيتس است و قانون مزبور در خصوص امور داراي حيث التفاتي کارايي ندارد. اشکال دوم مي‌گويد: نحوه ارائه شدن تجربه آگاهانه ما به خودمان، به قدر کافي ماهيتمان را نشان نمي‌دهد. این مقاله به روش تحليلي ـ توصيفي به هر دو اشکال جواب داده و در آخر با کمک علم حضوري و بساطت نفس اثبات کرده که نه‌‌تنها نفس غير بدن است، بلکه موجودي مجرد از بدن به‌شمار می‌آید.

علم النفس عنوان جامعی است برای همه‌ی مباحثی که با محوریَّت نفس مطرح می‌شوند؛ هر چند در رویکردها و روش‌ها متفاوت باشند. در این میان، آنچه در دایره‌ی علم النفس فلسفی مورد توجه قرار می‌گیرد، شناختی است که با رویکرد فلسفی به دست می‌آید. با توجه به این ادعا که فیاضی با مبناسازی در فلسفه‌ی اسلامی، نظام منسجم جدیدی را در دل حکمت متعالیه عرضه کرده است؛ بررسی مسائل نفس ذیل موضوع نفس‌شناسی از نظر وی مورد توجه این پژوهش قرار گرفته است. در این پژوهش با روی آوردی توصیفی- تحلیلی، به ارزیابی آرای فیاضی در حوزه‌ی نفس‌شناسی با تاکید بر کتاب علم النفس فلسفی پرداخته‌شده‌است. با توجه به تعریفی که از جوهر و اقسام آن عرضه می‌دارد، نفس را جوهری ذاتأ مجرد می‌داند که در حدوثش بی‌نیاز از بدن است. وی ادله‌ی وجود ماده برای حدوث نفس را نمی‌پذیرد. در اثبات حدوث نفس پیش از بدن به دلیل ناکارآمدی ادله‌‌ی عقلی به روایت عالم ذر استناد می‌کند؛ زیرا از نظر او خبر واحد علاوه بر امور عملی در امور عقلی نیز حجیت دارد. چگونگی ارتباط نفس و بدن مطابق دیدگاه وی در باب تداخل وجودی موجودات است؛ مسئله‌ای که به نظر او باید وارد مسائل فلسفی شود. فیاضی در این دیدگاه برای نفس نسبت به بدن ولایت تکوینی قائل است. وی بحث وجود دو نفس برای انسان را نیز بنابر قبول خبر واحد می‌پذیرد؛ زیرا طبق روایاتی هنگام خواب و مرگ، نفس انسانی کاملأ از بدن خارج می‌شود، و بر این اساس معتقد است در بدن، نفس دیگری جدای از نفس انسانی وجود دارد که همان نفس نباتی است. بساطت نفس و قوای آن را برمبنای اینکه حقایق مختلف می‌توانند به وجود واحد بسیط موجود باشند تبیین می‌کند. وی به دنبال نفی لزوم ماده در حرکت، به اثبات حرکت در نفس پیش از تعلق به بدن می‌پردازد. حرکت نفس از نظر وی تا ملحق شدن به بدن و پس از مرگ تا ابد ادامه دارد. عدم پذیرش برخی از موارد ترجیح بلامرجح سبب شده است تا فیاضی در امتناع استحاله‌ی تناسخ به این نظریه استناد کند. همچنین عدم لزوم ماده‌ی بدن برای حدوث نفس را می‌توان یکی دیگر از دلایل وی در قبول تناسخ دانست که با مبانی فکری او هماهنگ است.

هدف تحقیق بررسی تأثیر رفتار اختیاری بر ماهیت انسان از منظر ملاصدرا و آیت الله فیاضی بود. روش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای ، و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات،تطبیقی ، مقایسه ای، استنباطی بود.در ارتباط با رفتار اختیاری و ماهیت انسان اندیشمندان مختلفی اظهار نظر داشته اند ازجمله علامه طباطبایی و خواجه نصیر طوسی. تحقیقات گوناگونی نیز به قلم پژوهشگران نوشته شده است.ملاصدرا از فلاسفه برجسته اسلامی عرصه اختیار را مرحله ای از قـوای محرکه نفس آدمی می داند.از نظر وی ضرورت علّی با اراده آزاد و اختیار انسان منافات دارد از این رو برای پذیرش اختیار انسان باید ضرورت علّی را انکار کرد. ملاصدرا قائل است که فعل ارادی به طور مطلق ویژه ذات حق است .از نظرملاصدرا اراده در انسان عبارت است از شوق مؤکد و عزم راسخ، انگیزه‌ای برای انجام یا ترک کار است. وی انسان را بدان جهت مختار می داند چونکه سازنده و شکل دهنده سرنوشت خویش می باشدومختار بودن انسان را به فعل حق تعالی نسبت می دهد.آیت الله فیاضی نیز لازمه اختیار را رابطه امکانی بین فاعل و فعل می‌داند و معتقد است ضرورت نفی امکان است؛ ایشان فقط ضرورت لاحق را می‌پذیرند و ضرورت سابق را نه بدیهی می‌دانند و نه قابل اثبات. آیت الله فیاضی معتقدند با وجود علت تامه، معلول مطلقاً ضرورت پیدا نمی‌کند؛ اما ایجاد علت تامه، وجود معلول را ضروری می‌کندلذا ضرورت سابق را برای مختار بودن انسان بدیهی و قابل اثبات نمی داند .هر دومتفکر قایل به مختار بودن انسان بر حسب دخل و تصرف لامتناهی ( خداوند) هستندو ضرورت علی را برای مختار بودن انسان نفی می کنندومعتقدند انسان در صورت موجود بودن مختار است.

از شگفتی‌های ذهن، انتزاع مفاهیم متعدد از اموری است که فاقد ترکیب خارجی‌اند. ذهن از امر بسیط، مفاهیمِ وجود، تشخص، ماهیت و ... را انتزاع می‌کند. به نظر می‌رسد که بهترین تبیین برای کیفیت این انتزاع، پذیرش و ارائۀ تفسیری صحیح از تحقق معانی متعدد به واقع واحد است. حقیقت آن است که عدم پذیرش یا ارائه ندادن تفسیری صحیح از این اصل، معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی ما را مختل می‌کند. بر طبق این اصل، اساسا در خارج حیثیتی متحقق نیست و در عین حال، می‌توانیم واقع را مجمع معانی و حیثیات گوناگون بدانیم. ذهن خودبنیادانه مفاهیم را از خارج نمی‌گیرد، بلکه واقع بسیط، چون حقیقتا مجمع معانی متعدد است، به ذهن اجازه می‌دهد که آن مفاهیم را از او انتزاع کند. این واقع بسیط همان معنای وجود نیست، معنای وجود صرفا یکی از معانی‌ای است که در این واقع واحد موجود است، واقع صرفا از سنخ وجود یا تشخص یا ماهیت و... نیست، هیچ یک از این امور منشأ انتزاع دیگری نیست، بلکه واقع، به وصف بساطت خارجی، حقیقتا مجمع معانی این امور و منشأ انتزاع مفاهیم آنهاست، اما فرق معنای وجود با سایر معانی در این است که معنای وجود، تحقق حقیقی بالذات دارد، ولی سایر معانی، از تحقق حقیقی به تبعِ وجود برخوردارند.