جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در جهان معاصر با آنها مواجه‌ایم، مقوله نابرابری است. پرسش اصلی این مقاله آن است که علل نابرابری کدام است و راه‌های رفع نابرابری‌ها کدام است؟ یکی از مهم‌ترین متفکرانی که در این زمینه تأمل کرده است، تامس نیگل است. او علل نابرابری را به چهار مقوله مهم تقسیم کرده است: تبعیض، طبقه، استعداد و کوشش. در گام اول این چهار علت به‌دقت تحلیل شده است. در گام دوم برای اساس نظریه عدالت رالز برای هر کدام از این علل، راه‌های رفع پیشنهاد شده است. اصل آزادی‌های اساسی برابر برای رفع نابرابری حاصل از تبعیض و اصل برابری فرصت برای رفع نابرابری‌های حاصل از طبقه و اصل تفاوت برای رفع نابرابری‌های حاصل از استعداد و کوشش پیشنهاد شده است. البته با نگاه به اندیشه‌های اسلامی به‌ویژه اندیشه آیت‌اله مطهری سعی شده است نقد و زاویه نگاه دیگری نیز در کنار دیدگاه‌های این متفکران آورده شود؛ لذا شهید مطهری ضمن اشاره به تفاوت‌های طبیعی و تفاوت آن با نابرابری‌های اجتماعی، ایجاد یک مساوات مطلق را رد و برای نابرابری‌های اجتماعی توزیع مجدد مواهب و مضرات را پیشنهاد می‌کند.

الگوی عقل‌گرایی اقتضا می‌کند تمام انتخاب‌ها بر پایه دلایل معتبر استوار شود. در صورت وجود چنین دلایلی باید از برترین آنها پیروی کرد. اما اگر چنین نشد و دلایل در اثبات‌گری به تکافؤ رسیدند، تکلیف ندانم‌گرایی است. اما ندانم‌گرایی حداقل در بسیاری از موقعیت‌های عملی امکان‌پذیر نیست و فرد ناچار از انتخاب یک دیدگاه در عمل است. سبک زندگی عملی از جمله این موارد است که هر فرد آگاهانه یا غیرآگاهانه گونه‌ای از آن را برگزیده است. نگارنده بر آن است در چنین موقعیتی معقول‌ترین اقدام برگزیدن سبک زندگی دینی است. پشتوانه اثبات‌کننده این ادعا استدلالی است که بر پایه دلیل معقولیت و تقریری از استدلال شرطیه پاسکال با عنوان سود مورد انتظار برتر سامان یافته است. طبق این استدلال مجموع سود انتخاب سبک زندگی دینی نسبت به غیر آن بیشتر است؛ از این رو در عمل باید آن‌ را برگزید. این دلیل با شرطیه پاسکال در برخی پیش‌فرض‌ها و کارکردها متفاوت است. کارکرد آن ترجیح سبک زندگی دینی در عمل است و در آن به محدودیت‌های این سبک زندگی توجه شده و انتخاب‌کنندگان غیر آن هم به صورت کامل از بهره‌های اخروی محروم نگردیده‌اند. این استدلال با اشکالاتی درون‌دینی روبه‌روست؛ مانند فقدان شرط لازم برای رستگاری، نبود قصد قربت به عنوان شرط عبادت، ناسازگاری با اصل برائت، ناسازگاری با قاعده «جُبّ» و بی‌ارزشی یا کم‌ارزشی دین‌داری برآمده از آن. در این مقاله پس از معرفی و تبیین استدلال به این اشکالات پاسخ داده شده است.

از کلان‌مسائل فلسفه دین، علم دینی است. در این زمینه مسائل مختلفی مطرح است؛ از جمله اینکه: علم دینی به چه معناست؟ معیار دینی‌بودن هر علم چیست؟ آیا علم دینی امکان دارد؟ چه علومی ظرفیت دینی‌شدن دارند؟ ملاک و معیار دینی‌بودن علوم چیست؟ این علوم باید واجد چه اوصاف و ویژگی‌هایی باشند تا بتوان آنها را دینی دانست؟ این ویژگی‌ها را در چه عوامل و مؤلفه‌هایی می‌توان جست‌وجوکرد؟ این مسائل از سنخ مسائل فراعلمی است. در این زمینه، دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلفی شکل گرفته است که از جمله آن، دیدگاه «علم توحیدمحور» است. این دیدگاه هم به علمیت علم اهتمام دارد و هم به دینی‌بودن آن. مقاله حاضر سعی دارد با روش تبیینی و عقلی، ضمن بیان چارچوب نظری و مفهومی بحث، معیار دینی‌بودن علم و همچنین مبانی مختلف آن را توضیح دهد. یافته‌های مقاله عبارت‌اند از: وحدت معیار و تکثر عوامل و مؤلفه‌ها به مثابه شاخصه‌ها، تشکیکی‌بودن معیار هر علم به حسب ماهیت و قابلیت‌های آن ظرفیت دیدگاه در تولید، تهذیب و تکمیل علوم.

انسان آرمانی مهم‌ترین آموزه انسان‌شناسانه­ای است که محور آرا و اندیشه‌های ادیان و مکاتب مختلف قرار گرفته است. در اسلام عارف بزرگ قرن ششم قمری، جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی، انسان آرمانی را دارای ویژگی‌هایی می‌داند که در دوره‌های بعد در میان بسیاری از جریان‌های معنوی امتداد یافت. مولوی انسان آرمانی را کیمیای کمیابی می‌داند که واسطه حق و خلق و مظهر تام حق، دارای قلب وسیع، سخاوت‌مند، عاقبت‌اندیش، برخوردار از ظرفیت پذیرش اسرار نهان، عشق به حق، سایه یزدان، محرم اسرار و فارغ از تعلقات دنیوی است. این در حالی است که آرانا کاستانیِدا معروف به کاستاندا به عنوان یکی از عناصر گفتمان‌ساز معنویت در جهان، با نگرش‌های آمیزه‌ای از ادیان مختلف، انسان آرمانی را برخوردار از ویژگی‌هایی چون عقل‌ستیزی، جنگجویی و استفاده از مواد روان‌گردان و بی­اهمیت‌دانستن همه چیز می­داند که نتیجه آن انسانی بدون تعبد از فرامین خدا و رسولان الهی است؛ انسان آرمانی کاستاندا انسانی طبیعت‌گرا و دارای مشخصه­های سرخ‌پوستی است که خودکامگی، اتحاد با روح جهان، پوچ‌انگاری و... از مهم‌ترین شاخصه‌های اوست؛ اما انسان آرمانی مولوی انسانی است که صبغه ملکوتی دارد، واسطه فیض است، عقل را مهم می‌شمرد، حق‌مدار است و به حق‌تعالی عشق می‌ورزد.

دین هرچند از نظر غایت فردگراست، از حیث وسایل و ابزار و از جهت نظری جامع‎ نگر است. قرآن تلاش انسان برای اصلاح اجتماع را منشأ بالندگی فردی خود انسان می‎داند. دین علاوه بر داشتن نظام اخلاقی، از دستورالعمل‎ها و نظام‎های حقوقی و اجتماعی که انسان را به سوی هدف غایی خلقت یعنی سعادت و فلاح برساند، برخوردار است. فیلسوفان ‎دین، افعال الهی را دارای هدف‎های تشکیکی مقدماتی، میانی و غایی می‎دانند و تفکیک‌نشدن آنها را سبب خلط دین‌شناسی می‎دانند. این مقال به مثابه یک مبنا در معرفت دینی ارزیابی می‌شود که در معناشناسی قرآن کاربرد دارد. روش تحقیق آن اسنادی و تجزیه و تحلیل در آن به شیوۀ تحلیل محتواست. دستاورد تحقیق، کشف حقیقت‎ و غایت‎ دین است ‌که‎ جهت‌بخش ارزش‌ها و انگیزه‌ها و رفتار دینی در شریعت محمدی (ص) و بستر رستگاری موحدان قرآن‌باور است. بنابراین ‎پژوهش ‎حاضر، قرائتی نو از غایات دین و قلمرو رسالت پیامبر اکرم (ص) را شرح می‎دهد.

علم سکولار مبانی فلسفی متعددی دارد. از جمله مبانی هستی­شناختی آن، نفی علت غایی و غلبه رویکرد مکانیکی نسبت به انسان و جهان است. مسئله اصلی این مقاله آن است که تأثیر این مبنا را در فرایند سکولارشدن علوم جدید بررسی کند. این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، نشان می­دهد کنارنهادن علت غایی، مهم­ترین تأثیر را در علم سکولار داشته است. با آنکه بسیاری از دانشمندان مدرن نقش خداوند به عنوان علت فاعلی را پذیرفتند، انکار خدا به مثابه علت غایی جهان، تأثیر جدی در کنارنهادن مفاهیم داشت. نفی علت غایی از سویی تحت تأثیر جایگزینی نگرش فرانسیس بیکن در تعیین هدف علم، اصالت ریاضیات و تفسیر نادرست از علیّت است؛ از سوی دیگر زمینه­ساز دئیسم، جبرگرایی، پوچ­گرایی، تضعیف ارزش­های اخلاقی و باورهای الهیاتی می­شود که هر کدام از این پیامدها به شکلی در سکولارسازی علوم نقش جدی دارند. اشکالات منطقی و معرفت‌شناختی نفی علت غایی از دیگر دغدغه‌های این مقاله است.