جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادیان الهی ازجمله دین اسلام و آموزه‌های آن به‌ویژه قرآن کریم، به اخلاق و مؤلفه‎های آن به‌صورت ویژه توجه کرده‌اند. مطالعه ادیان الهی ازجمله دین مبین اسلام، گویای نقش اخلاق در عرصه‌های مختلف زندگی بشری است. یکی از مسائل بسیار مهم که محل بحث آن در علم اخلاق نمی‌باشد بلکه در علم دیگری به نام فلسفه اخلاق مطرح می‌شود و به‌اصطلاح از مبادی تصدیقی علم اخلاق بوده، مسئله اطلاق و نسبیت گزاره‌های اخلاقی است. فراتر از طرح رویکردها و دیدگاه‌ها، نتایج و پیامدهای مهم نظری و عملی این مسئله بوده که از جمله اندیشۀ نسبیت‌گروی در اخلاق، پیامدهای ناگواری را به‌ دنبال داشته است. ظهور برخی بحران‎های اخلاقی در میان برخی جوامع بشری بر اساس رواج این اندیشه است. فروکاهیده‌شدن اخلاق در عصر حاضر و آن در حد تمایلات و سلایق، توافقات و قراردادهای فردی یا جمعی، موجب التزام به دیدگاه نسبیت‌گرایی اخلاقی شده است. از جمله آثار زیان‌بار پذیرش این اندیشه در جوامع اسلامی، عصری و نسبی‌بودن گزاره‌های دینی (گزاره‌های اخلاقی) و نفی جاودانگی، کمال و خاتمیت دین اسلام خواهد بود. بر اساس این رهیافت، واکاوی اثبات نظریه مطلق‌گرایی از منظر نصوص دینی و عمدتاً آیات قرآنی اهمیت و ضرورت مضاعفی پیدا می‌کند. این مسئله با رویکرد قرآنی، تاکنون مورد پژوهش اندیشمندان علوم قرآنی و مفسران اعم از عامه و خاصه، به‌صورت مستقل قرار نگرفته است؛ البته برخی مفسران با توجه به برخی آیات، در این مسئله ورود نموده و نظرهای متفاوتی نیز ابراز داشته‌اند؛ اما با بررسی در منابع و متون تفسیری مختلف به این نتیجه رسیده می‌شود که اکثر مفسران قدیم و جدید به این مسئله مهم ورود پیدا نکرده‌اند. در این جستار، بر اساس برخی آیات قرآنی و طرح دیدگاه برخی مفسران، به‌ اثبات دیدگاه «مطلق‌گرایی حداقلی در اخلاق» پرداخته می‌شود.

سبک زندگی، از مباحث مهم در علوم جامعه‌شناسی، علوم تربیتی، علوم اخلاقی و علوم اقتصادی است. مفهوم سبک زندگی را برای تبیین رفتارهای فرهنگی - اجتماعی به‌کار می‌برند که نوعاً نشانگر واقعیت پیچیده رفتارها و حتی نگرش در جامعه است. مراد از سبک زندگی اسلامی، آن نوع از سبک زندگی است که از آموزه­های قرآن و روایات سرچشمه گرفته است. در این مقاله، پس از اشاره به پیشینۀ پژوهش، سبک زندگی کنونی مسلمانان در مواجهه با غرب فرهنگی مطرح شده، سپس مبانی سبک زندگی اسلامی در سه بخشِ «ایمانی و گرایشی»، «رفتاری» و «فرهنگی و اجتماعی» ذکر گردیده و پس از آن مبانی سبک زندگی غربی در سه قالب «لذت‌گرایی»، «قدرت‌گرایی» و «نفع‌گرایی» معرفی شده است. این مقاله که با روش توصیفی - تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته وبه این نتیجه رسیده که قرآن توانسته است از طریق سازماندهی و شکل‌دادن به زندگی روزمره جامعۀ اولیۀ مسلمانان به‌لحاظ مادی و معنوی در تمام ابعاد زندگی وارد شود و قرآن را در یک بازۀ زمانی کوتاه به محیط‌های فرهنگی - اجتماعی متفاوتی معرفی کند که جامعیت این کتاب آسمانی به‌گونه‌ای است که برای سبک زندگی اسلامی انسان معاصر نیز الگو و منبعی اساسی شمرده می‌شود.

«تمدن» یا «حضاره» از جمله واژگانی است که در قرآن کریم به‌طور مستقیم از آن یاد نشده، اما راه‌ پژوهش دربارۀ آن از طریق جستجوی واژه‌های مرتبط، به‌ویژه واژه‌های دارای بار اجتماعی می‌باشد. «امت»، «قوم»، «قریه» و «مدینه» از مهم‌ترین واژگانی بوده که تاکنون از آن‌ها برداشت تمدنی شده است. پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که واژگان فوق چه رابطۀ معنایی با تمدن دارند و آیا می­­­توان از رهگذر آن‌ها به مفهومی از تمدن در قرآن دست یافت؟ در این مقاله تلاش شده با روش توصیفی - تحلیلی، نخست به بررسی و توصیف مفهومی واژگان مذکور پرداخته شود و سپس رابطۀ آن را با تمدن واکاوی گردد. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که واژگان مذکور، دلالت معنایی مستقیمی بر مفهوم تمدن ندارند و نمی‌توان آن‌ها را به‌مثابهٔ تمدن تلقی نمود؛ اما با توجه به معنا و ظرفیت اجتماعی این کلمات، می‌توان از آن‌ها بهره‌برداری تمدنی کرد و تمدن را به این مفاهیم و ظرف‌های اجتماعی منتسب نمود. در این میان، واژگان «امت» و «مدینه»، ظرفیت بالایی برای پیوند مفهومی با تمدن دینی دارند.

با گسترش مباحث جدید در حوزه علوم اجتماعی و انسانی، دیدگاه‌های نو برای تبیین علل گوناگون و مختلف از یک متن در دوره‌های تاریخی ارائه شده است. ازجمله این دیدگاه‌ها، طرح مفهوم فمینیسم و رابطه آن با قرآن است. استفاده از این مفهوم می‌تواند به تبیین علت تفاوت بعضی از آرای تفسیری در برخی از آیات قرآن کریم در ادوار تاریخی مسلمانان کمک شایسته‌ای کند. در این جُستار آرای مفسران درباره عبارت قرآنی «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی نساء...» پس از طبقه‌بندی و تحلیل، ارزیابی شده و در این میان کوشش شده است تا اختلاف‌نظر مفسران بر اساس پدیده فمینیسم در دوره‌های مختلف تاریخی فهم و تحلیل شود. بر مبنای یافته‌های این بررسی در دوره معاصر تاریخ تفسیر به دلیل مطرح‌شدن گفتمان فمینیسم در غرب و وارد شدن آن به جوامع اسلامی که در نتیجه آن، اندیشه برابری میان زن و مرد در جهان اسلام شکل گرفت و اندیشه‌های مدرن غربی به جهان اسلام وارد شد، موجب شکل‌گیری یک تقابل ذهنیت و فرهنگ مسلمانان با واقعیت‌های عینی شد، در نتیجه برداشت جدیدی از واژه «قیمومیت» در آیه موردبحث، مطرح شده است که در دوران قبل از معاصر، به تسلط و حکومت مرد بر زن تفسیر می‌شده که در دوره معاصر این تفسیر بیشتر به‌صورت استعدادهای ویژه هر جنس و مسئولیت‌های آن در قبال آن نمود پیدا کرده است.

تأمین اجتماعی، موضوعی است که در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در کشورهای با رویکرد حاکمیت دولت رفاه، مورد توجه قرار گرفته و فراخور اندیشۀ سیاسی نظام حاکم، تعریف شده است. بااین‌همه، قدر مشترک مفهوم و تعریف نهادهای تأمین اجتماعی به‌عنوان سازمان‌هایی دولتی، تأمین جنبه‌های اقتصادی و بیمه‌ای و حمایت معیشتی افراد جامعه است. به‌نظر می‌رسد، محدودنمودن مفهوم و تعریف تأمین اجتماعی تنها در اهداف سازمانی که برآمده از خاستگاه آن، یعنی نگاه سکولار غرب به انسان است، قابل نقد بوده و می‌توان با توجه به فرهنگ و آموزه‌های قرآنی، مفهوم و در نتیجه تعریفی جدید برای آن بیان نمود. این پژوهش، با روش توصیفی - تحلیلی، به بازتعریف نظام تأمین اجتماعی، با توجه به آموزه‌های قرآن کریم می‌پردازد و به‌طور مشخص به دنبال پاسخ به این پرسش است که بازتعریف نظام تأمین اجتماعی با رویکرد قرآنی به نیازهای انسان چیست و چه آثاری بر این بازتعریف مترتب است؟ با توجه به جامعیت انسان‌شناسی قرآن و بیان گذشته، حال و آیندۀ او و نیز بیان ضعف‌ها، نگرانی‌ها و عوامل کرامت، امنیت و آرامش انسان، نظام تأمین اجتماعی با رویکرد قرآنی، گسترۀ وسیعی از نیازهای مادی و معنوی انسان، با هدف تأمین کرامت، امنیت و آرامش دنیوی و اخروی او را شامل می‌شود.

در این نوشتار نخست به پیشینه هزارساله اصول الفقه اشاره شده، سپس ضرورت تأسیس دانش اصول التفسیر بیان گردیده است؛ چراکه اصول الفقه رایج عمدتاً پاسخگوی دانش فقه است و اصولاً برای دانش­های دیگر همچون تفسیر پایه‌ریزی نشده است. در دانش اصول التفسیر برخی مباحث جدید مانند هرمنوتیک، زبان قرآن و ... نیاز است که در اصول الفقه رایج نیست. برخی مباحث اصول الفقه موردنیاز تفسیر هست؛ اما برخی ربط چندانی به تفسیر ندارد. ازاین‌رو، تأسیس دانش مستقل اصول التفسیر ضروری است. آنگاه مفهوم‌شناسی اصول التفسیر و تفاوت‌های آن با دانش‌های همگن مانند اصول الفقه، قواعد التفسیر و مبانی و روش‌های تفسیری تبیین شده، سپس به آسیب‌شناسی اصول التفسیر (مبانی، منابع و روش‌ تحقیق) پرداخته شده است. در این مقاله از روش تحقیق تحلیل تاریخی استفاده شده است.

عواطف در زندگی خانوادگی، نقش اساسی دارد و بدون توجه به عواطف، موفقیت انسان در زندگی دشوار، بلکه غیرممکن است. خانواده،اولین جایگاه تربیتی، محل بروز و ظهور عواطف انسانی و سنگ بنای جامعه است و اگر سالم باشد، می‌توان به داشتن جامعه‌ای سالم امیدوار بود. نوشتار حاضر با استفاده از روش اجتهادی با بررسی آیات قرآن کریم، مهم‌ترین ویژگی‌هایعاطفی خانواده سالم را استخراج نموده، سپسبه توصیف و تحلیل آن پرداختهو مهمترین دلالت‌های تربیتی هر یک از آن‌ها را ارائه کرده است. بررسی‌هانشان می‌دهد: ازجمله ویژگی‌های عاطفی خانواده سالم در قرآن کریم، مودّت و رحمت است که دلالت‌های تربیتی مانند حضور خداوند در خانواده، استحکام خانواده، رشد و تعالی خانواده و افزایش صمیمیت بین زوجین است؛ ویژگی دیگر، آرامش‌بخشی است که مهم‌ترین دلالت‌های تربیتی آن، راه شناخت خدا، نشاط در خانواده، رشد سلامت عاطفی خانواده و ارضای نیازهای روحی و روانی همسران در خانواده است.

پدیدارشدن رویکرد و متون تفسیر علمی، موافقان و مخالفانی را برانگیخت؛ تفسیر ادبی مشهور به تفسیر بیانی، روش تفسیری بود که امین الخولی و همسرش بنت ‌الشاطی، با هدف جلوگیری از چالش‌های آسیب‌زای تفسیر علمی و گرایش‌های افراطی برخی مفسران معاصر، به ساماندهی و برجسته‌سازی آن پرداخته‌اند. امین الخولی گرچه استفاده از دو علم روان‌شناسی و جامعه‌شناختی را در تفسیر ادبی لازم می‌داند، اما به نقدِ تفسیر علمی پرداخته و برای فروافتادن در دام تحمیل نظریات علمی بر آیات، روش تفسیر بیانی را پیشِ رو نهاده است. بنت ‌الشاطی همسر وی نیز تفسیر علمی و همۀ گونه‌های تفسیر عصری را به‌شدت نقد و با مطرح‌ساختن اعجاز بیانی قرآن، به تقابل با اعجاز علمی برخاسته و آن را انکار و رد می‌کند. این پژوهش با روش تحلیل محتوا و به شیوه تطبیقی، به ارتباط تقابلی تفسیر علمی و بیانی پرداخته است. یافته‌های این کنکاش، نشانگر آن است که هرچند که هر دو قرآن‌پژوه پیش‌گفته، مخالف تفسیر علمی هستند، اما از آن جهت که دیدگاه امین الخولی در نقادی روش تفسیر علمی، به اعتدال نزدیک‌تر است، می‌توان وجوه مشترکی میان تفسیر علمی و بیانی یافت؛ اما بر اساس دیدگاه افراطی بنت‌الشاطی در این زمینه، هیچ وجۀ مشترکی میان تفسیر علمی و بیانی وجود نداشته و این دو روش تفسیری، دارای تقابل خواهند بود.

تفسیر علمی قرآن به‌معنای استفاده از یافته‌های اطمینان‌آور علوم تجربی در فهم قرآن است. در تلاش پیشِ رو که با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی در علوم وحیانی و تجربی به‌صورت کتابخانه‌ای نگاشته شده، بررسی تطبیقی نظریات علامه طباطبایی با موریس بوکای در خصوص تفسیر علمی آیات قرآن، شاخص قرار گرفته تا تصویر روشنی از دیدگاۀ مفسر شیعه، (علامه طباطبایی) در مقایسه با مستشرق مسلمان، (موریس بوکای) ارائه گردد و آنچه مسلم گردید رویکرد مثبت آنان در ارزیابی آیات علمی قرآن است؛ علامه در بسیاری موارد راه احتیاط را در پیش گرفته‌ و در برخی آیات به اعجاز علمی آن‌ها، حکم نموده‌اند؛ اما موریس بوکای در صدد نتیجه‌گیری هماهنگی آیات با علم روز و اثبات اعجاز علمی قرآن برآمده است. در ضمن، علامه با بهره‌گیری از قدرت استنطاق آیات، در فهم علوم تجربی، مسیر را بر رهپویان این عرصه هموار نموده است.

آیاتی از قرآن کریم دربارۀ آفرینش آسمان‌ها و زمین و توصیف آنهاست. برخی خاورشناسان با مسلم انگاشتن پیش فرض‌هایی بر تعارض آیات راجع‌به ترتیب آفرینش آسمان‌ها و زمین تأکید دارند. این نوشتار با توصیف و تحلیل آیات مرتبط و بررسی دیدگاۀ مفسران، به ادعای خاورشناسان پاسخ داده است. در این پژوهش چهار دیدگاۀ ذیل مورد ارزیابی قرار می‌گیرد: 1) انکار نسبت‌دادن تقدم‌وتأخر به افعال الهی؛ 2) عدم بیان ترتیب آفرینش زمین و آسمان در قرآن؛ 3) تقدم آفرینش زمین ‌بر آسمان؛ 4) تقدم آفرینش آسمان بر زمین. به‌نظر نگارنده، آیات شریفۀ مرتبط با آسمان‌ها و زمین با یکدیگر هم‌خوانی دارند و ناظر بر سه مرحلۀ آفرینش است که عبارت‌اند از: مرحله نخست: آفرینش آسمان و برافراشتن سقف آن؛ مرحله دوم: آفرینش زمین و گسترش آن؛ مرحله سوم: توسعه و تسویه هفت‌گانه آسمان.