جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فضيلت را مي‌توان مهم‌ترين عنصر انساني به‌شمار آورد كه با بهزيستي اين‌جهاني و آن‌جهاني، مادي و معنوي، فردي و اجتماعي و... پيوند مستقيم و موثر برقرار مي‌كند. از نگاه فيلسوفان سياسي، فضيلت روح جهان اجتماعي است و بود و نبود آن در شکل‌دادن به ماهيت جوامع مدني،‌ ساختار اجتماعي آن و تعاملات ميان مردم بسيار اثرگذار است. ازاين‌رو، اين فيلسوفان بنيان جامعه مطلوب خويش را بر شالوده فضيلت گذاشته و هدف از ايجاد شهر، حكومت و نظامات آنها را، بنانهادن جامعه فضيلت‌مدار معرفي مي‌كنند. اين پژوهش درپي پاسخ به اين پرسش اساسي است كه ساخت‌يابي جامعه فضيلت‌مدار براساس چه سازوکار و فرايندي سامان مي‌يابد؟ نويسنده مي‌كوشد با روش توصيفي ـ تحليلي و با تجزيه‌وتحليل ديدگاه‌هاي فيلسوفان سياسي اسلامي، تصويري دقيق از فرايند مهندسي اجتماعي در بستر فلسفه سياسي اسلامي ارائه دهد.

ابن‌سينا بر اساس طبيعيات خود و از آن رو كه انسان را مدني بالطبع مي‌داند، وجود پيامبر را در تحقق مدينه و جامعه انساني ضروري دانسته و نبودن او را با عنايت الهي به تحقق نظام احسن ناسازگار و موجب انقراض نوع انساني مي‌داند. اما قاضي عضد ايجي همگام با ديگر اشاعره، با انكار اصل ضرورت علّي، هيچ امري را در جهان ضروري نمي‌داند و امكان نبوت را با تمسك به قاعده «ادل دليل علي امكان شيء وقوعه» تبيين مي‌کند. در اين مقاله در پي مقايسه ميان ديدگاه اين دو انديشمند درباره ضرورت پيامبري برآمده‌ايم.

استجابت دعا يکي از اقسام ذکر شده براي معجزات است که به وسيله آن راستي مدعي نبوت و امامت اثبات مي‌شود. موارد استجابت دعا مختلف است؛ زيرا دعا گاهي از راه خارق‌العاده‌اي محقق مي‌شود و گاهي از راهي که خارق‌العاده بودن آن ثابت نشده است. حکم به اعجاز، در کلام متکلمان شامل هر دو قسم مي‌شود؛ در حالي که معجزه دانستن هر دو قسم با اشکال‌هايي روبه‌رو است. همراه نبودن با ادعا و نداشتن تحدّي، اشکال‌هاي فراگيري است که برخي را واداشته است تا استجابت دعا را نوعي کرامت بدانند. در جايي که دعا از راه عادي اجابت مي‌شود و يا خارق‌العاده بودن آن مشکوک است، اشکال اساسي ديگري نيز آشكار مي‌شود؛ زيرا نبودن قيد خارق‌العاده در اين گونه موارد با معجزه دانستن آن ناسازگار است. مقاله پيش رو در پي پاسخ به اشکالات اعجاز دانستن دعاي مستجاب است و بيان مي‌کند که قبول اعجاز در قسم دوم متوقف بر ارائه تعريف جديدي از معجزه است؛ تعريفي که حقيقت معجزه را به وجود سبب قاهر و اراده غالب الهي بداند و امر عادي نيز هنگامي که داراي اين حقيقت و شرايط ذکر شده ديگر باشد، حکم به اعجاز آن مي‌شود.

هر پژوهشي در قلمرو دين ـ چه فلسفي و چه غير آن ـ بر تعريف ويژه‌اي از دين استوار است. درباره ممكن يا ناممكن بودن ارائه تعريفي جامع و مانع از دين، به گونه‌اي که همه‌ اديان را در بر گيرد و شامل غير دين نشود، بايد گفت که چالش فراوانيِ دين و مشکلات بسيار ديگر، راه را براي ارائه تعريفي که جامع همه اديان و مانع غير دين باشد، دشوار کرده است. همراه با علمي شدن مطالعات ديني در غرب، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان، متکلمان و فيلسوفان دين، هر کدام از نگاه خويش براي دين، تعريفي ارائه دادند که مباحث خود را پيرامون دين مورد نظر پيش ببرند. بسياري از آنان در تعاريف خود دچار يک‌جانبه‌نگري، تحويل بردن دين و فروکاستن آن به بُعد رواني، اخلاقي يا اجتماعي آن شدند و با فراموش کردن اجزاي بنيادي دين، اساس دين را تنها به يکي از پيام‌ها يا کارکردهاي اجتماعي، اخلاقي و يا رواني دين فروکاسته و ذات و ماهيت دين را بر اساس آن تعريف كرده‌اند که در بررسي‌هاي بي‌طرفانه فلسفي، تعاريف کاملي براي دين به شمار نمي‌آيند. در اين مقاله پس از ارائه دسته‌بندي مناسب از تعريف‌هاي ارائه شده، به نقد و بررسي و ميزان جامعيت و ساير شروط اين تعريف‌ها پرداخته و نظريه‌اي را که به واقع نزديک‌تر است نيز ارائه داديم.

لازمه زمان‌شمولي، جهان‌شمولي، خاتميت و جامعيت دين اسلام و گره خوردن همه ويژگي‌هاي يادشده به مسئله امامت و ولايت امامان معصوم(ع)، پاسخ‌گو بودن دين در شرايط گوناگون و حل و فصل مشکلات ديني مردم است و سقوط مرجعيت علمي و سياسي اهل‌بيت(ع) و نيز غيبت آخرين حجت الهي(ع)، در هدايت مردم و رسيدن آنان به سرمنزل مقصود آسيبي نمي‌رساند. مقاله پيش‌رو بر آن است به دور از گرفتارشدن در هياهوهاي حاشيه‌اي و تکراري، به بازکاوي قلمروهاي مبهم و ناگشوده در امر هدايت امت با وجود در دسترس نبودن امام معصوم(ع) در عصر غيبت بپردازد و با تکيه بر منابع درون‌ديني، چگونگيِ تأمين شدن سعادت کامل انسان در عصر غيبت را ارائه كند.

باور پرآوازه ابن‌سينا درباره معاد آن است که معاد هم روحاني است و هم جسماني امّا او در رساله اَضحويّه، آشکارا معاد جسماني را نادرست شمرده و در ردّ آن به استدلال پرداخته است. در اين مقاله که به گزارش، تحليل و نقد سخنان ابن‌سينا در بيان اين ديدگاه و نيز ربط و نسبت آن با ديدگاه رايج او اختصاص دارد، روشن شده است که دلايل ابن‌سينا براي انکار معاد جسماني ناتمام بوده و امکان اين معاد را ردّ نمي‌کند. از اين‌رو، با توجّه به نصوص فراوانِ تأويل‌ناپذير قرآن و روايات، از پذيرش معاد جسماني گزيري نيست. البته داوري درباره ارتباط اين ديدگاه با ديدگاه رايج او و اينکه ديدگاه نهايي او چيست، آسان نيست امّا مي‌توان گفت که وي در آثار بعدي خود از شدّت مخالفت با معاد جسماني کاسته و حتي در پاره‌اي از آنها، به پذيرفتني بودن آن اعتراف کرده است.