جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مشترک لفظى سه دیدگاه کلی قابل تصور است: الف. مشترک لفظی، محال است. ب. مشترک لفظی ضرورت دارد. ج. مشترک لفظی نه محال و نه ضروری است، بلکه امری ممکن است. علاوه بر این سه دیدگاه، برخی معتقدند مشترک لفظی در قرآن ناممکن و در غیر آن ممکن است. محقق خراسانی معتقد به امکان و وقوع مشترک لفظی در مقام وضع است و ادلۀ ضرورت و ناممکن بودن آن را نقل و نقد کرده و برای امکان آن سه دلیل اقامه نموده است. در این نوشتار پاسخ‌های ایشان به دیگران و دلایل اثبات امکان مشترک لفظی بررسی می‌شود.

آقا مصطفی خمینی از جمله فقیهان استواراندیشی است که در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی همانند فقه، اصول، حدیث، رجال، علوم قرآنی، تفسیر و… مانند آفتابی درخشیده و در هر زمینه، آثار گران‌سنگی را از خود به یادگار گذاشته است. بی‌تردید کمتر کسی قبل از انقلاب بود که از بلندای اندیشه، و آرای خاص او در در زمینۀ فقه و اصول آگاه نباشد. وی در اصول توجه ویژه‌ای به «مصلحت تسهیل» دارد. مصلحت تسهیل اقتراحی است از سوی اصولیان متأخر که در لسان آن‌ها رواج بسیار یافته است. اما از آنجا که مصلحت تسهیل ریشه در مبنای فلسفی اصول فقه دارد و اثر آن در مبانی استنباط مجتهد ظاهر می‌شود، باید شمول و محدودۀ آن در اصول چشمگیر باشد، اما چنین چیزی از آنان کمتر دیده شده است. مرحوم حاج آقا مصطفی در شناسایی عرصه‌های حضور و کاربرد این نظریه از دیگران پیشگام‌تر است و به مواردی تفطن یافته که گویا از انظار دیگر اصولیان پنهان مانده است. چرا که مرحوم حاج آقا مصطفی بحث از مصلحت تسهیل را فراتر از حجیت ظنون دانسته و در تمام مباحث ظاهری، اضطراری، اصول عملیه مقدمات مفوته، واجب کفایی، تخییری ... و چند جای دیگر وارد نموده به آن استناد نموده است.

روش‎شناسی اصول فقه به تحلیل و بررسی مکانیزم بررسی مسائل علم اصول می‌پردازد و شیوۀ بحث در علم اصول را بازگو می‎نماید. روش‎شناسی علم اصول، جزء مسائل «فلسفۀ علم اصول» است که شاخه‎ای از «فلسفه‎های مضاف» را تشکیل می‎دهد. در اصول فقه اهل سنت، سه روش عمده در شیوه تحلیل و بررسی مسائل اصولی با توجه به فروعات فقهی پدید آمد: روش نظری (روش متکلمان)؛ روش فقهی (روش فقیهان) و روش تلفیقی. مشهورترین روش در علم اصول، روش نظری است که به شیوۀ متکلمان به تحلیل و بررسی مسائل اصولی می‌پردازد. در این روش، مسائل علم اصول به شیوۀ نظری و به دور از تأثیرپذیری از فروع فقهی مذاهب مورد بررسی قرار می‎گیرد. پایه‌گذار این روش، شافعی قلمداد شده و این روش پس از شافعی، مورد پذیرش اصولیان مالکی، حنبلی، ظاهری و معتزلی قرار گرفت. تحلیل و بررسی مسائل اصولی در روش فقهی با ملاحظۀ فروع فقهی مذهب مورد نظر بوده و کاملاً متأثر از فروع فقهی بوده و تقریر قواعد اصولی کاملاً متناسب با فروع فقهی‎ای است که از ائمۀ مذاهب نقل شده است. برخى اصولیان با نگاهى انتقادى به نقاط ضعف و قوت دو روش پیشین، تلاش کرده‏اند تلفیقى از آن دو روش را در ضمن روش سومی در تحلیل مسائل علم اصول ارائه دهند.

نقد نظریه‎ها و اندیشه‎ها‌ لزوماً به‌ معنای‌ رد و یا مقابله با آن نیست‌، بلکه‌ نقد به‌ معنای‌ بررسی و ارزیابی‌ ریشه‎ها، ابعاد و لوازم یک اندیشه‌ به شکل منصفانه است‌. به طور طبیعی، همان گونه که تفسیر و برداشت محض از نظریه‎ها منوط به اصول و قواعد ویژه است، نقد آن هم مقتضی رعایت اسلوب مشخصی است که بدون رعایت چهارچوب آن، ضریب موفقیت هرگونه مواجهۀ انتقادی، تنزل پیدا خواهد کرد. تعداد و ترتیب دقیق قواعدی که روش‎شناسی نقد مبتنی بر آن‎هاست ممکن است وابسته به نوع اثر و رویکرد نوسان داشته باشد. اما در نقد آرای اجتهادی که غالباً مستند به قرآن کریم و سنت است، گام نخست درک روشن از طبقه‎بندی علوم به اعتباریات و تکوینیات است. مرحلۀ بعد، شناخت پیشینه‎ها، پیش‎فرض‎ها و لوازم نظریه‎هاست که بدون آن تصور از ماهیت اثر مورد نقد، ناقص خواهد بود. همچنین منتقد باید از خلط انگیزه‎ها با انگیخته‎ها اجتناب کند تا مبادا به جای نقد علمی، به ورطه‎های منازعات شخصی سقوط کند و در تمام مراحل، از انصاف فاصله نگیرد. علاوه براین، نقد آرای اجتهادی، قواعدی دارد که با نگاه موردی به مسائل فقه، قابل شناسایی است.

اصول فقه به عنوان دانشی آلی و مقدمی برای فقاهت و استنباط احکام شرعی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. هر دانشی در عین مفید بودن و اشتمال بر مباحثی ضروری، ممکن است گرفتار آفات و آسیب‌هایی شود که فواید آن را تحت الشعاع قرار دهد. از این‌رو، آسیب‌شناسی علوم یکی از مهم‌ترین نیازهای سلامت و پویایی حرکت علمی به شمار می‌آید که غفلت از آن زیان‌های ناگواری در بر دارد. از جمله آسیب‌هایی که دانش مبارک اصول فقه را از دیرباز تهدید می‌کند، نگاه استقلالی به آن و خروجش از جنبۀ مقدمی و ابزاری برای فقاهت و به تبع آن تورم و تکثیر مباحث زائدی است که نقشی در مقام فقاهت ندارد. نویسنده در این مقاله ضمن تأکید بر ضرورت دانش اصول فقه و اثبات این حقیقت کوشیده است با شناسایی مدخل‌های ورود مباحث زائد در آن، تورم را به عنوان آسیبی خطرناک برای اصول فقه معرفی کند و ضرورت پیرایش این دانش از مباحث زائد را به اثبات برساند.

حجیت معانی افرادی یک واژه از گذر مراجعه به قول لغت‌شناس، موضوعی است که با سابقهٔ هزار سالهٔ خود در اصول و فقه‌اللغه جایگاه ویژه‌ای یافته است. نگارش فرارو با تفکیک میان کارکردها و حجیت، شناخت و استقرای موارد استعمال یک واژه در اعم از معانی و مصادیق، تشخیص معانی حقیقی از مجازی، شناخت جزئیات معنایی و ظهور کلام را از جمله کارکردهای قول لغوی دانسته است. همچنین با توجه به وجود دو مبنای تواتر و انعقاد ظن خاص بر حجیت قول لغوی، می‌توان به تواتر پاره‌ای واژگان مبتنی بر استقرای لغت‌شناس جزم نمود و به حجیت خبر واحد واجد شرایط حجیت و نیز حجیت اجتهادهای لغت‌شناس به شرط احراز خبرویت و اظهار نظر جزمی وی و عدم وجود راهی دیگر برای فهم معنا معتقد شد. با این ترتیب، مقدمات دلیل انسداد عملاً ناتمام خواهند ماند و مبنای سوم ناصحیح است.

حکم ارشادی، ارشاد به مضار و منافع مترتّب بر مأموربه یا منهی‌عنه است. افزون بر این، نه امتثال آن پاداشی دارد و نه تخلف از آن کیفری. عالمان اصول با اندک اختلافات این معنا را پذیرفته، ولی در اینکه سازوکار بازشناسی حکم ارشادی از مولوی چیست، از هم فاصله گرفته‌اند. مفروض این است که این مجموعه احکام در ظاهر با دیگر احکام تفاوتی ندارند و نیز از ارشادیات در فقه، فهرست منصوصی در دست نیست. به همین سبب، برخی به تفاوت ماهوی احکام ارشادی احکام مولوی اذعان نموده‌اند. از این منظر، احکام ارشادی همه اخبارند. برخی دیگر با این فرض که هیئت انشائی در ارشادیات هم در انشا استعمال شده، عدم ترتب ثواب و عقاب را از شناسه‌های آن عنوان کرده‌اند و برخی هم قلمرو حکم ارشادی را به حوزۀ مستقلات عقلی فروکاسته‌اند. از میان این سه رهیافت، ادعای اخیر بخشی از ملاک ارشادیت حکم را باز می‌تاباند، ولی برای پوشش تمام گونه‌های آن، لازم است مرشدالیه به ملاک عقلانی- دنیوی تعمیم داده شود. با این ویژگی، حکم ارشادی در تمام موارد، ارشاد به منافع و مضار مأموربه یا منهی‌عنه است که قابل درک خرد انسانی است.

از جمله مقوله‌های پرگفت‌وگو مقولهٔ عرف است که فهم و شناسایی آن در اجتهاد و طریق استنباط نقش بسزایی دارد. اما مانند بسیاری از گفتمان‌های مطرح در علوم انسانی، برخی در آن راه افراط را پیموده و گفته‌اند اگر پیامبر’ در عصر ما ظهور می‌کرد، با قبول عرف زمان، از مردم می‌خواست تا حیاتشان را به کانون دین معطوف نمایند. و یا گفته‌اند آیه «ان الحکم الا لله» اصلاً مربوط به قانون‌گذاری الهی نیست، بلکه مربوط به دادرسی نهایی درباره حق و باطل است که غیر از دادرسی حقوقی است. در مقابل برخی گفته‌اند حیطهٔ عرف بسیار محدود است و احکام رطب و یابس‌ها در کتاب و سنت آمده است و عرف حتی حق تعیین واژه‌های مرکب را نیز ندارد، بلکه فقط می‌تواند معنای واژه‌های مفرد مثل «انسان» یا «حیوان» را تعیین نماید و تعیین معنای واژهٔ «حیوان ناطق» هم با عرف نیست. در این نوشتار، نقش استقلالی عرف در استنباط و سند بودن برای احکام شرع، همان‌گونه که عقل منبع قرار گرفته، مردود اعلام شده و کاربرد غیر استقلالی عرف به عنوان کاربرد ابزاری مورد قبول قرار گرفته و موارد متعدد این استفادهٔ ابزاری، بررسی شده است.

صحیح و اعم یکی از مباحثی است که در کتب اصولی مورد بحث و بررسی قرار می‎گیرد. این بحث در حقیقت از مبادی لغویه برای اصول فقه به شمار می‎رود و در صدد کشف موضوع‌له الفاظ عبادات و معاملات است که آیا برای خصوص صحیح وضع شده‎اند یا اعم از آن. نگارنده ضمن تبیین دقیق‎تری از محل نزاع در این مبحث، تلاش کرده است تا ثمرات گفته شده برای آن را مورد تامل قرار دهد و بی‎ثمر بودن این بحث را به اثبات برساند.

تنقیح مناط یکی از قواعد مهم اصولی می‌باشد که جایگاه آن در علم اصول نیازمند بحث مستقل است. این قاعده در فرایند استنباط و استخراج احکام شرعی اهمیت بسزایی دارد. نگارنده بر این باور است که علت کم‌توجهی به این قاعدۀ پرکاربرد، شباهتش به قیاس است، چون قیاس در مکتب اهل‌بیت^ مورد نفرت است و آن را سبب نابودی دین می‌دانند. شاید یکی دیگر از دلائل کم‌توجهی به این اصطلاحات این است که فقها نمی‌توانند از روی جزم و یقین به ملاکات احکام دست یابند. نگارنده در این تحقیق به بررسی و تبیین تنقیح مناط، الغای خصوصیت و اصطلاحات همسو با آن پرداخته است. ویژگی این پژوهش، تبیین تفاوت‌ها و تشابهات، تنقیح مناط با قواعد و اصطلاحاتی، مانند الغای خصوصیت، تحقیق مناط، تخریج مناط، قیاس اولویت و قیاس منصوص العله است. یکی دیگر از امتیازات این تحقیق بررسی حجیت تنقیح مناط است و در انتها به چند مورد از کاربرد تنقیح مناط در متون فقهی و اصولی پرداخته است.