جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مدل باطنی و اندیشه وحدت‌گرایانه عرفانی، اسماء و صفات الهی از جایگاه بی‎ بدیلی در عالم هستی برخوردارند؛ به‎گونه ‎ای که شاید بتوان محور اصلی تمام مباحث هستی‎ شناسی و معرفت‎ شناسی عرفانی را پرداختن به آن دانست؛ زیرا بعد از اثبات اینکه ذات الهی لابشرط مقسمی و خالی از هرگونه قید حتی قید اطلاق، تعین، اسم و وصف است، مقام بعد مرتبۀ الهیه و اسماء و صفات است. در میان انبوه مسائل مرتبط با اسماء و صفات، سه مسأله؛ چیستی حقیقت، توجیه کثرت و کیفیت انتشاء کثرات اسمائی از ذات واحد الهی اهمیت مضاعفی دارد. در نوشتار حاضر با تحلیل آراء عرفای مسلمان، روشن می‎ شود که منشأ تحقق کثرت اسمائی و صفاتی، «ظهور امر مطلق در امر مقید» به نحو متعیّنانه است و کثرت تعیّنی هم کثرتی اعتباری و مجازی (به معنای عرفانی) به شمار می آید. در این رویکرد، منطق حاکم بر رابطۀ اسماء و صفات نیز نفی عینیت در عین نفی غیریت است که عبارت دقیقی از «عینیت ظاهر و مظهر» است.

امروزه توجه به مقصود ماتن مهمترین هدف است؛ اما از دخالت ناخودآگاه در سایه‌های معنایی و فرایند خوانش متن نمی‎توان، غفلت ورزید. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام‌گرفته است می‎کوشد به بررسی نقش پرکاربردترین قسم ازانواع همراهی قصد متکلم با سایه‌های معنایی در حوزه ناخودآگاه به منظور دستیابی به تفاسیر ارزش افزایانه قصدگرا بپردازد. در این سبک تفسیری از آنجایی‎که معنا در فراشد تعامل ناخودآگاه ماتن، متن و مفسّر تولید می‎شود دیگر ادعای جزمیت معنا نمی توان نمود و تفاسیری موسع از متن ارائه خواهد شد اما در تمامی متون این امکان وجود ندارد و باید قائل به تفصیل شد؛ به این معنا که در مورد ماتن زمینی از آنجایی که ماتن بر معانی احتمالی که در اثر خوانش به دست می‎آیند تسلطی ندارد، این امکان وجود دارد که معانی برداشت شده با دخالت ناخودآگاه مفسر خارج از دامنه معانی مقصود ماتن باشد و خللی به خوانش متن وارد نسازد‎، اما در‎بحث ماتن آسمانی که به واسطه علم محاطی خویش بر تمامی احتمالات معنایی متن تسلط دارد نمی‌توان قائل به امکان فهم بهتر از ماتن شد اما دخالت ناخودآگاه مفسر در تفسیر اجتناب ناپذیراست.

مسئله هویت شخصی، مسئله ای پردامنه است. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی ملاک این‌همانی عددی نفس از دیدگاه دکارت و صدرالمتالهین می پردازد. دکارت حقیقت انسان را به نفس و نفس را همان اندیشه می داند. گرچه ایشان نفس را فناناپذیر می داند و دیدگاه وی قابلیت استمرار نفس در دو زمان مختلف و پاسخ به سوال این‌همانی عددی را دارد، اما با توجه به آثار ایشان به نظر می رسد که وی نتوانسته است تبیینی از استمرار نفس (اندیشه) و چگونگی امتدادش در دو زمان مختلف ارائه دهد. اما صدرالمتالهین که به حرکت جوهری معتقد است، دو راه حل ارائه داده که با آن بتوان ثبات و این‌همانی عددی نفس را حفظ کرد. یک راه حل، اتصال وجودی است که دچار ضعف است و راه حل دیگر، مبتنی بر حرکت جوهری غیر امتدادی است که با بیان این نکته که نفس در زمان دوم همان نفس در زمان اول است نه امتدادی از آن، می تواند ثبات و این‌همانی عددی نفس را در دو زمان مختلف، به خوبی تبیین کند.

مسأله‌ی حیات از جمله مسائل میان رشته‌ای است که همواره برای فیلسوفان و دانشمندان علوم تجربی مطرح بوده است. در فلسفه‌ی اسلامی به ویژه در حکمت متعالیه به صورت مبسوط به این مسئله پرداخته شده است. حیات از نظر ملاصدرا به عنوان یک امر متعالی مورد بررسی قرار می‌گیرد. از نظر ملاصدرا حیات مساوق وجود است، اما مقصود وی از وجود، وجود مجرد است. از نظر وی هر جا موجودی تحقق دارد، حیات هم تحقق دارد که این وجود یا مجرد محـض است که در این صـورت، حیات آن ذاتی است و یا آمیزه‌ای از مجرد و مادی است که در این صورت حیات چنین موجودی به واسطهی وجود و بعد تجردی آن است. بنابراین همه‌ی موجودات مادی دارای حیات می‌باشند؛ از جماد گرفته تا انسان. اما در زیست‌شناسی، حیات شامل بخشی از موجودات عالم طبیعت است. از این‌رو در این پژوهش پس از ذکر تعاریف حیات زیستی و شعوری، شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو تعریف مطرح شده است و پس از آن تفاوت‌ها و شباهت‌های مصادیق حیات از دیدگاه فلسفه و زیست‌شناسی بیان شده است. به نظر می‌رسد تعامل بین علوم زیستی و فلسفه منجر به فهم دقیق‌تری از مسأله حیات می‌شود.

یکی از مباحث مورد اختلاف در منطق سنتی تعیین دقیق مفاد سلب انفصال در قضایای شرطی است. برداشت های متفاوت از مفاد شرطی منفصله سالبه موجب شده است منطق‌دانان در بحث تلازم شرطیات و نیز استدلال های مرکب از شرطی منفصله دچار اختلاف شوند و از ارائه دستگاهی منسجم برای منطق شرطیات بازبمانند. بررسی کلمات منطق‌دانان مسلمان در باره مفاد منفصله سالبه از پیچیدگی و ابهام معنای منفصله سالبه کلی و به تبع آن موجبه جزئی حکایت دارد. در این مقاله به منظور تعیین دقیق مفاد سلب کلی نسبت انفصالی، ابتدا روابط ممکن بین دو واقعه شناسایی و در قالب نمودار دایره‌ای نمایش داده شده است. این نمودارها نشان می‌دهند هر یک از محصورات چهارگانه قضایای منفصله از کدام نسبت ممکن التحقق بین دو امر حکایت می‌کنند. با توجه به بسیط یا مرکب بودن مضمون قضایای شرطی موجبه، سلب قضایایی که دارای مفاد بسطند کاملا متفاوت از سلب قضایای است که دارای مفاد مرکبند

در میان آموزه های پرمعنا و اثرگذار اسلامی و مسیحی، واژه لطف (فیض) از جایگاه والایی برخورداراست. خواجه نصیرالدین طوسی و توماس آکوئیناس نمایندگان دو دین ابراهیمی (اسلام و مسیحیت) که از قضا هم‌عصر بوده‌اند ‌در دوره اسکولاستیک کلاسیک (مدرسی) مباحث کلامی مستدلی در کتاب‌های خود‌ مطرح کرده‌اند. پرسشی که در این پژوهش قابل طرح ‌است، این است که آیا لطف (فیض) الهی عرضه راهی تسهیل شده برای توفیق یافتن و عمل کردن به قوانین و شریعت باری‌تعالی‌است؟ یا نوعی دعوتنامه الهی- عرفانی ‌است که برای کوتاه کردن راه به کار گرفته میشود؟ این پژوهش درصدد است با روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی نظریات توماس آکوئیناس و خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان دو فیلسوف و متکلم مسلمان و مسیحی هم‌عصر، مشترکات و مفترقات آن دو را ببیند و نتایج مترتبه را عرضه کند. داده‌های این مقاله نشان می‌دهد که مباحث فیض و لطف از دیدگاه توماس و خواجه به نتیجه واحدی ختم نمی‌گردد. در نگاه توماس چون طبیعت اولیه انسان به‌واسطه گناه نخستین آسیب دیده‌ است جز با فیض الهی، بشر نمی‌تواند نجات یابد اما خواجه لطف را فارغ از گناه نخستین، آن را محصول حکیم بودن خداوند می‌داند.

در این مقاله براساس روش پژوهشی تحلیلی- توصیفی تلاش شده است نزاع میان دو نظریّه در باب زمان، یعنی اکنون‌گرایی و ازل‌گرایی حل‌و‌فصل شود. براساس اکنون‌گرایی تنها زمان و هویّات اکنون موجود و واقعی‌اند و گذشته/آینده موجود و واقعی نیستند. ازل‌گرایی این ایده است که تمامیِ زمان‌ها یعنی گذشته/اکنون/آینده از واقعیّت مساوی برخوردار و موجودند. اکنون‌گرایی مبتنی بر نظریّۀ A و ازل‌گرایی استوار بر نظریّۀ B در باب زمان است. بنابر نظریّۀ A مقولات گذشته/اکنون/آینده ذاتی زمان و گذر زمان طبق آن‌ها توجیه می‌شود. براساس نظریّۀ B مقولات زمان طبق قبل‌از/بعداز/همزمان با، چینش می‌شوند و برای تبیین گذر زمان کافی‌اند. اشکالات مهمی بر اکنون‌گرایی وارد شده است که مهمترین آن‌ها مسئلۀ گزاره‌های منفرد و اشیای ناحاضر و دیگری ارتباط میان اشیای حاضر و ناحاضر است؛ به این معنا که اکنون‌گرایی چگونه می‌تواند دربارۀ اشیایِ گذشته و آینده که بنابر پیش‌فرض آنان موجود نیستند سخن بگوید؟ اکنون‌گرایان تلاش کرده‌اند این معضلات را از طریق راه‌حل پارافریزِ جملاتِ مربوط به گذشته/آینده و نیز این ایده که زمان‌ها مانند جهانِ‌های ممکن هستند حل کنند. در پایان دو استدلال مهم برای دفاع از اکنون‌گرایی بیان می‌شود که عبارتند از اصل شهود واقعیت و توسل به اصل صرفه‌جوییِ متافیزیکی است که براساس آن دو اوّلا اکنون‌گرایی با شهود سازگارتر است و ثانیاً ملاحظات صرفه‌جویانۀ متافیزیکی نشان می‌دهد تکثیر بی‌جهت اشیا (در اینجا گذشته/آینده) در نظریّات متافیزیکی کار نادرستی است. بنابراین اکنون‌گرایی نسبت به ازل‌گرایی ایدۀ‌ بهتری درباب زمان است

در یک فلسفة عقلی وابسته به سنّت کلاسیک ـ مانند فلسفة ابن‌سینا که موضوع فلسفه را موجود از آن جهت که موجود است می‌داند و مسائل فلسفه را عوارض ذاتی این موضوع معرفی می‌کند ـ اولین پرسش این است که هر مسئلة فلسفی جدید باید از عوارض ذاتی موجود مطلق یا موجود چونان موجود باشد. به این ترتیب، باید برای فلسفة دین و هر فلسفة مضاف دیگری، جایگاهی منطقی در نظام وجود مطلق پیدا کرد. . بنابراین در فلسفة دین ابن‌سینا، بین عقلانیّت و دین هماهنگی کامل وجود دارد. کانت‌ معتقد است‌ که‌ دین‌ حقیقی، یک‌ دین‌ است‌ ولی‌ عقاید مذهبی‌ بسیار متفاوتی‌ وجود دارند. بنابراین‌ شایسته‌تر است‌ که‌ بگوییم‌ فلان‌ شخص‌ پیرو مذهب‌ یهود یا اسلام‌ یا مسیحی، کاتولیک‌ یا لوتری‌ است‌ تا اینکه‌ او را متدین‌ به‌ این‌ دیانت‌ یا آن‌ دیانت‌ توصیف‌ کنیم. برای کانت چنانکه خود نیز توصیف می کند مذاهب همچون انگشتری هایی هستند که تنها روگرفتی از انگشتر حقیقی به شمار می آیند. نزد وی چون‌ مؤ‌ثرترین‌ روشی‌ که‌ کلیسا می‌تواند با آن‌ دین‌ محض‌ را انتقال‌ و ترویج‌ دهد کتاب‌ مقدس‌ است، حداقل‌ باید یک‌ مجموعة‌ کوچکی‌ از محققان‌ یا کشیشان‌ خبره‌ باشند که‌ معنای‌ اخلاقی‌ متون‌ مقدس‌ و آیینهای‌ تاریخی‌ کلیسا را برای‌ اعضایشان‌ توضیح‌ دهند و از کلیسا در برابر دشمنان‌ دفاع‌ کنند جستار پیش رو در نظر دارد با یک بررسی تطبیقی تحلیلی به مقایسه و بررسی رهیافت ابن سینا و کانت درباب ماهیت دین بپردازد

مفهوم عقل یکی از واژه‌های پرکاربرد در دوره‌های مختلف فلسفه بوده است. پرسش اصلی این پژوهش این است که در دوره آغازین فلسفه در یونان باستان فیلسوفان چه تعاریفی از مفهوم عقل داشتند؟ هدف این نوشتار بررسی و تحلیل تاریخی مفهوم عقل نزد نخستین فیلسوفان یونان با تاکید بر افلاطون و ارسطو است. ادعای این مقاله این است که مفهوم عقل در ریشه‌های نخستین خود معانی متکثری در سه حوزه مختلف معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و اخلاق‌شناسی دارد، بنابراین دقت نظر فیلسوفانه ایجاب می‌کند که در استعمال این مفهوم و تعریف آن در متون به تکثر معانی مختلف آن توجه نماییم. در واقع تاکید اصلی ما بررسی کثرت معنایی عقل و اثبات نگاه کثرت گرایانه به معنای آن است که البته این دیدگاه در برهه ای کوتاه از تاریخ فلسفه و با تاکید بر دو فیلسوف آن دوره، بررسی می شود. منظور از تکثرگرایی عقلی این است که مفهوم عقل معانی و کاربردهای مختلفی را در برمی‌گرد که هر کدام به جای خود می توانند از اعتبار یکسانی برخوردار بوده و به کار بیایند. روش ما در این پژوهش، تاریخی- تحلیلی است تا با نگاه به منابع معتبر تاریخ فلسفه و متون اصلی به کاربردهای نخستین عقل پی ببریم.

رویداد که در یک معنای عام، هر آن چیزی است که اتفاق می‌افتد، واقع می‌شود و یا رخ می‌دهد، در متافیزیک‌ معاصر مقوله‌ای از مقولات جهان معرفی شده است. اگرچه اغلب متافیزیک‌دان‌ها وجود رویداد به عنوان یک مقوله ‌را پذیرفته‌اند لکن در مورد چیستی آن اختلاف داشته و نسبت به تعریف آن رویکردهای مختلفی شکل گرفته است. بحث از رویداد و چیستی آن محدود به متافیزیک معاصر نبوده و در آثار فیلسوفان دیگر نیز قابل پیگیری است. برای این منظور توجه به رابطه و پیوند میان مفهوم رویداد (به معنای عام) و مفهوم تغییر و حرکت و در نظر گرفتن اینکه هر رویدادی معادل با حرکتی است، راهگشا است. اگرچه این معادل‌سازی از سوی برخی مورد اعتراض است لکن در این مقاله که پژوهشی بر مبنای اندیشۀ فیلسوف معاصر علامه محمدتقی جعفری است، قابل قبول نشان داده می‌شود. براساس همین رابطۀ میان رویداد و حرکت، چیستی رویداد در آثار جعفری پیگیری شده و مبتنی بر مبانی متافیزیکی او و نگاه متفاوتش به جوهر و عرض، رویداد در مقولۀ فعل یا انفعال تعریف جدیدی پیدا می‌کند.