جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن عربی با رویکردی عرفانی و ملاصدرا به مثابه یک حکیم متأله در آثار خود به بررسی عقل، خواه به عنوان موجودی مستقل از انسان و خواه به مثابه قوه ای ادراکی در انسان پرداخته اند. مقاله حاضر در صدد تحلیل و مقایسه این دو دیدگاه است. از نظر ابن عربی، عقل اول، نخستین مخلوق روحانی و اولین مفعول ابداعی است که همه معلومات علوی و سفلی است که بدون واسطه از خداوند دریافت می کند. وی عقل نظری را در معرفت به حق، ناتوان می‌شمارد و معتقد است عقل در شناخت حق‌تعالی، دو مقام دارد: مقام ادراک و مقام قبول و پذیرش. عقل از ادراک و شناخت ذات حق و بعضی از مراتب تعینات و تجلیات حق، ناتوان است، اما در مقام پذیرش و قبول، قادر به شناخت حق بوده و محدودیتی ندارد. ملاصدرا در برخی آثار خود، عقل را صادر نخستین به شمار می آورد، ولی در برخی آثار دیگر به پیروی از دیدگاه عرفا، وجود منبسط را صادر نخست می‌پندارد. وی هرچند برای عقل، جایگاه رفیع معرفت‌شناسی درنظر می‌گیرد، اما با پذیرش محدودیت‌های آن و ردّ حجیت مطلق برای عقل، مدعی است فرد می‌تواند با شناخت‌های عقلانی به‌سوی استکمال نفسانی خویش پیش رفته و زمینه را برای دریافت‌هایی فراتر از عقل فراهم آورد.

رابطۀ دانش و عمل اخلاقی در فلسفۀ اخلاق، همواره با چالش مهمی به عنوان خطای آگاهانۀ اخلاقی و شکاف میان علم و عمل اخلاقی مواجه بوده است. چنین چالشی بیشتر به تلاش‌هایی برای رفع این خلاء با تأکید بر ساحت‌های دیگری همچون عواطف و ارادۀ انسان‌ها منجر شده است. در میان متفکران مسلمان، رویکرد وجودی ملاصدرا نسبت به همۀ کمالات از جمله معرفت و خیر، بیشتر بر رویکرد سقراطی نسبت به معرفت و فضیلت قابل انطباق بوده و در نتیجه در معرض چالش یادشده قرار می‌گیرد. این پژوهش با اعتقاد به تقدم تبیین حدود طرفین رابطه بر اصل آن و با نگاه تحلیلی‌ـ ‌‌‌‌‌‌‌‌استنباطی به دیدگاه معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی صدرالمتالهین، به بررسی این مسئله می‌پردازد. بر اساس حکمت صدرایی به دلیل ارادی بودن فعل اخلاقی و مسبوقیت اراده به ادراک نفس، ادراک امر ملائم و ادراک تلائم میان آنها، منشاء انگیزش فعل اخلاقی هستند. از طرفی اثر انگیزشی ادراکات نسبت به افعال، متناسب با مرتبۀ وجودی آنهاست و علم حضوری به دلیل عینیت با معلوم از قوت وجودی بالاتری نسبت به علم حصولی برخوردار بوده و در مقایسه با آن، انگیزه‌بخشی بیشتری نسبت به فعل انسان دارد. ازاین‌رو در صورت تناقض ادراکات حضوری و حصولی فرد در حیطۀ ادراکات یادشده، علوم حضوری میان انگیزش علوم حصولی و فعل اخلاقی قرار گرفته و مانع تحقق فعل مقتضی آنها می‌شوند. حاصل این که تشکیک در رابطۀ معرفت و فضیلت، حاصل غفلت از علوم حضوری، در فرایند کنش‌گری اخلاقی است و راهکار آن توجه به این موضوع می‌باشد.

اشتراکِ لفظی و معنوی وجود در فلسفۀ متأخر اسلامی (از زمان میرداماد تا عصر حاضر) همواره یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل فلسفی بوده است. عده‌ای همچون ملاصدرا و شاگردانش به اشتراک معنوی وجود و عده‌ای همچون تبریزی و برخی از شاگردانش به اشتراک لفظی وجود قائل شدند. در این میان یکی از فیلسوفان گمنام عصر صفوی یعنی علیقلی‌بن‎قرچغای‌خان که از شاگردان ملارجبعلی تبریزی است، دیدگاه سومی را در این‌باره با عنوان اشتراک لفظی مُتَشَبَّح مطرح کرده است. وی کوشیده است با توجه رابطۀ مدرَک و مدرِک و علم الهی این نظر را به اثبات برساند. مسئلۀ اصلی در این مقاله توصیف و تحلیل نظریۀ اشتراک لفظی مُتَشَبَّح وجود به عنوان قول سوم در بحث اشتراک لفظی و معنوی وجود است که البته از جنبه‌های انتقادی خالی نخواهد بود. هدف از این مقاله، بحث دربارۀ این نظریه ابداعی و شناساندن آن به جامعۀ دانشگاهی و اندیشمندان است. روش مقاله، توصیفی ـ تحلیلی خواهد بود. نتیجۀ اجمالی که نویسندگان در مقاله به آن دست یافته‌اند این است که هر دو استدلال قرچغای‌خان برای اثبات اشتراک لفظی مُتَشَبَّح وجود به دلیل ابهام، نقص استدلال، پیش‌فرض‌های نادرست، تقریر غیرروش‌مند به هدف خود دست نمی‌یابند و نظریه تا حد قابل‌توجهی مبهم و غیرموجه است.

ظهور از جمله مباحث مهم مهدویت است که دو نوع مسائل درونی و بیرونی دارد. مسائل درونی به بحث ماهیت ظهور مرتبط است و مسائل بیرونی به مباحث پیرامونی ظهور همچون شرایط ظهور، کارکرد ظهور، گسترۀ ظهور و نقش مردم در ظهور می‌پردازد. نویسنده در این نوشتار دو مسئله، یعنی شرایط ظهور و نقش مردم در تحقق آن را با نگرش توصیفی و تحلیلی بررسی می‌کند. شرایط ظهور با تحقق سه اراده یعنی ارادۀ الهی، ارادۀ امام و ارادۀ بشر شکل گرفته و رخداد ظهور، فرع بر تحقق آنها می‌باشد. ارادۀ الهی، علت فاعلی است و دو ارادۀ امام و بشر نقش علت معده را برعهده دارند. ازآنجا که سه ارادۀ فوق به عنوان شرایط ظهور شناخته می‌شوند، تحقق آنها به صورت عام مجموعی، نویدبخش تحقق ظهور است. مشکل اصلی که این تحقیق در پی پاسخ به آن می‌باشد، جداس ساختن ارادۀ بشر از منظومۀ شرایط ظهور و بی‌تأثیر تلقی کردن نقش مردم در فرایند ظهور است. بدون شک اگر این مشکل بدون پاسخ بماند و نقش مردم در رخداد ظهور بی‌تأثیر و بی‌خاصیت برشمرده شود، احساس یأس و نامیدی، ایستائی و خمودی بر مردم چیره می‌گردد.

یکی از عرصه­های مهمی که فلسفه می­تواند نقش کابردی مفید و مؤثری داشته باشد، عرصۀ جامعه­شناسی است. با همین هدف، نوشتار پیش‌رو با تحلیل فلسفی منطقی و با استشهاد به برخی از آیات قرآنی، به این پرسش است می‌گوید که میان پیشرفت یک جامعه و قانون­مداری مردم آن جامعه چه رابطه­ای وجود دارد؟ در این راستا، نویسنده نخست سریان قوانین تکوینی عقلی در کل عالم را تحلیل و تبیین می‌نماید و در پی آن اثبات می­کند در جامعه نیز -اعم از اینکه «جامعه» را دارای وجود واقعی یا وجود اعتباری بدانیم- قوانین تکوینی عقلی حاکمیت دارد. طرح مسئلۀ حاکمیت قوانین تکوینی در جامعه، از نظر منطقی به بررسی دیدگاه­های مختلف و نقض و ابرام­های ارائه شده دربارۀ نوع ترکیب جامعه و اعتباری یا واقعی بودن وجود آن مسبوق است که بخشی از نوشتار پیش‌رو را به خود اختصاص داده است. مدعای اصلی پژوهش حاضر این است که اولاً یکی از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه این است که «تشکیل و استمرار جامعه بدون قوانین قراردادی محال عقلی است»؛ ثانیاً و بر اساس همین قانون تکوینی عقلی، می‌توان یکی دیگر از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه را به این مضمون کشف کرد: «پیشرفت یک جامعه بدون قانون­مداری مردم آن جامعه، محال عقلی است». نویسنده در این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی و گردآوری محتویات کتابخانه­ای، در پی اثبات این دو گزاره است.

فلسفۀ فیشته به لحاظ شکل‌گیری تاریخی و همچنین ایجاد دغدغۀ او در تاریخ معاصری که در آن می‌زیست، فلسفه‌ای پیچیده است. نگارنده این مقاله معتقد است اگر بخواهیم از اندیشۀ فیشته درک درستی پیدا کنیم باید جایگاه تاریخی او در مناسبات سیاسی و نظری را بازیابیم. فیشته در چنین شرایطی است که نوع خاص روش اندیشیدن خویش را کشف می‌کند. در این پژوهش نگارنده می‌کوشد شکل‌گیری روش فلسفیدن فیشته را براساس چهار مؤلفۀ انقلاب فرانسه، وضعیت کشور آلمان، فلسفۀ کانت و در نهایت فهم او از ایده‌آلیسم آلمانی و نقدهای شولته بررسی و تحلیل نماید و سپس مبتنی بر این چهار مؤلفه، تفسیری از فلسفۀ فیشته ارائه دهد که مخاطب بتواند فلسفۀ او را در بستر تاریخ سیاسی، اجتماعی و اندیشۀ زمانه‌اش مورد درک قرار دهیم.

مطالعات آینده‌ها به عنوان فرارشته‌ای نوظهور در چند دهه اخیر با چالش­های بسیاری روبه‌رو بوده است که جدی­ترین آن خروج از موقعیت بی­مبنایی و تجهیز به بنیان‌های فلسفی برای تبدیل­شدن به یک رشتۀ علمی است. در این راستا، این پرسش‌های اساسی مطرح است که چگونه می‌توان در مورد آینده‌ای که هنوز محقق نشده است، پژوهش کرد، و آیا اصلاً امکان کسب معرفت از گزاره­های ناظر به آینده وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، نویسندگان مقاله ابتدا به بازشناسی حوزه‌های پژوهش در باب آینده پرداخته‌اند، سپس مسائل جدی معرفت‌شناختی پیش روی آنها را تحلیل نموده‌اند. همچنین با در نظر گرفتن این مسائل، از دریچۀ سه قانون اندیشه به تحلیل امکان کسب معرفت از مفروضات آینده پرداخته شده است. در نهایت نظریات عمدۀ صدق و توجیه در نسبت با گزاره‌های آینده واکاوی شده و دیدگاه‌های متناسب با ایجاد باور صادق موجه از گزاره‌های ناظر به آینده، پیشنهاد گشته است. نتایج حاصل از این مقاله بیانگر آن است که امکان اولیۀ کسب معرفت از باور‌های ناظر به آینده وجود دارد. در همین راستا نظریۀ مطابقت صدق، برای احراز صدق این باور‌ها و نظریه‌های درون‌گرایی و مبناگرایی میانه­رو برای توجیه آنها، تحلیل و پیشنهاد شده است.

مسئله این تحقیق، دیگری و تأثیر آن در استکمال نفس از دیدگاه حکمت صدرایی است. برخی از متفکران معاصر در غرب به بحث دیگری و انواع مناسبات انسانی پرداخته‌اند و هر یک از زاویه‌ای آن را بررسی نموده‌اند. استکمال نفس از مسائلی است که ملاصدرا به واسطۀ دو اصل «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» بودن نفس و «حرکت جوهری»، آن را توجیه عقلانی کرده است. کمال آدمی بر به‌کارگیری دو قوۀ نظری و عملی و رسیدن به مرتبۀ عقل مستفاد و تخلیۀ نفس از رذائل اخلاقی وابسته است. از منظر ملاصدرا، استکمال نفس تنها از رهگذر نشیءۀ دنیوی و حیات اجتماعی قابل‌تحقق است. بی‌‌تردید در حیات اجتماعی نیز آدمی با دیگران ارتباط دارد و سعادت و شقاوت نفس تا حد زیادی در گرو نحوۀ تعامل با آنهاست. مصادیق دیگران، تودۀ مردم، استاد و ولی جامعه است. سالک در سفر چهارم نیز ناگزیر با دیگران، مرتبط است و از این رهگذر نه تنها در هدایت آنان رهگشاست، بلکه این ارتباط در سیر صعودی او نیز اثربخش است. در این مقاله با روش تحلیلی، نحوۀ اثربخشی دیگران در استکمال نفس بررسی خواهد شد.

نگرة «جنسیت‌پذیری اخلاق» از مسائل چالش‌برانگیزی است که از اواخر قرن هجدهم و با اوج‌گیری فعالیت‌های فمینیست‌ها، در حلقه‌های فکری باورمندان به این جریان مطرح شد. فمینیست‌ها در موضع‌گیری برابر این انگاره، به دو دسته تقسیم شدند؛ گروهی با ادعای برابری کامل زن و مرد، هرگونه تفاوت میان ایشان را انکار کرده و دسته‌ای با سراب‌پنداشتن آرمان جنسیت واحد، انگشت تأکید بر برتری جنس زن نهادند. گرچه پرسش از جنسیت‌پذیریِ اخلاق، در سنت اسلامی، سابقه‌ای ندارد، اما با توجه به مطالعات دقیق و موشکافانه‌ای که اندیشمندان مسلمان (به طور خاص فیسلوفان) پیرامون مسأله نفس داشته‌اند، می‌توان از دل مبانی و مباحثی که طرح کرده‌اند، پاسخی سلبی یا ایجابی به این پرسش داد. به همین منظور در این نوشتار، با تکیه بر مبانی حکمت صدرایی، به استنطاق این مکتب در پاسخ به «جنسیت‌پذیری اخلاق» مبادرت ورزیده‌ایم و ضمن نمایاندن نقص فمینیست‌ها در بی‌التفاتی به مبانی انسان‌شناختی و نفس شناختی مسأله، به مقایسة تطبیقی میان پاسخ برآمده از مبانی صدرایی با انگاشته‌های فمینیست‌های اخلاق‌گرا پرداخته‌ایم و به این نتیجه رهنمون گشته‌ایم که دیدگاه جنسیت‌پذیری نفس به صواب نزدیک‌تر است. البته این به معنای نادیده‌انگاری تفاوت هنجارهای اخلاقی میان مرد و زن نیست. روش ما در این پژوهش، توصیفی_تحلیلی است.

پوزیتیویسم یا تجربه‌گرایی افراطی، نظام فلسفی و معرفت‌شناسی حسی است‌ که با ورود به گزاره‌های‌دینی و مابعدالطبیعی، آن­ها را فاقد واقعیت عینی و خارجی می‌داند. از نظر تجربه‌گرایان افراطی، انتظار معرفت‌بخشی، حقانیّت و اثبات گزاره­های دینی کاری بیهوده است. چنین برداشتی، بسیاری از حقایق عالم هستی همچون خدا، معاد، وحی، معجزه و روح را افسانه می‌پندارد. مقالۀ پیش‌رو، تفکر تجربه‌گرایی را با دلایل درون­دینی و برون­دینی و با رویکرد «توصیفی، تحلیلی و انتقادی»، بررسی و نقد نموده، بر این باور است‌ کسب حقایق علمی و معرفت­بخش تنها در حوزۀ رویکرد تجربی صِرف نیست، بلکه این رویکرد در محدودۀ حقایق طبیعی و مادّی ارزیابی و سنجش می‌گردد. از سوی دیگر، گزاره­های دینی و ماورایی از یک اتقان علمی به معنای عام و معرفت‌بخش برخوردار است ‌که حتی به طور قطعی می‌توان ادعا کرد حقانیت امور مادی و طبیعی، بهرۀ وجودی و معنایی خود را از حققیتی ماورایی به نام حقیقت هستی­بخش (خدا) کسب نموده است‌. قرآن‌کریم و روایات‌اسلامی نیز از طریق تعدیل روش‌تجربی به اثبات برخی گزاره­های ماورایی و در قالب روش تجربه‌گرایی اعتدالی یا تجربه‌گرایی شبه‌فلسفی یا شبه‌علمی می­پردازند.