جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«بهائیت» از جمله فرقه‌‌های انحرافی معاصر است که علمای حوزه علمیه قم در یک سده اخیر، نقش محوری در مبارزه با آن داشته‌‌اند و با تبیین صحیح آموزه‌‌های دینی تا حدود زیادی از نشر و گسترش آن در جامعه مسلمین جلوگیریی کرده‌‌اند. این جستار به بررسی نقش علمای قم در مبارزه با فرقه‌‌ انحرافی بهائیت دردوره معاصر پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری مطالب به شیوه کتابخانه‌‌ای تهیه شده است. براساس یافته‌‌های پژوهش، مبارزه علمای قم با بهائیت در ابعاد مختلف با روش غیر مستقیم و یا مستقیم توانسته است مواضع بهائیان را به خطر انداخته و مانع پیشروی‌‌های گمراه کننده این فرقه در جامعه گردد. بررسی سیر تحولات نشانگر آن است که مواجهه علما در مبارزه یکنواخت نبوده و در سه دوره «احیا»، «تثبیت» و «رشد» حوزه با تطور همراه بوده است. مبارزه در مرحله احیا، با استفاده از ابزار فقه و تکیه بر مباحث اعتقادی است و در دوره تثبیت، به مواجهه مستقیم تغییر یافت و به صورت مبارزه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مطرح شد. در مرحله رشد و توسعه با تکیه بر مفاهیم سیاسی مذهبی شیعه، مبارزه با بهائیت به لایه‌‌های عمیق‌‌تر کشانده شد و از لحاظ کمی و نیز از لحاظ کیفی تغییر یافت و به تخصصی شدن روش مقابله ‌‌انجامید.

در ادیان الاهی – به‌ویژه دین اسلام و مذهب تشیع _ نسبت به متون دینی، به طور کلی، با دو نگرش و رهیافت مواجه هستیم: «نص‌‌گرایی» و «عقل‌‌گرایی». جریان نص‌گرا، در فهم دین محوریت و اصالت را به متن داده و بر فرع و حاشیه بودن عقل تأکید می‌‌کند و جریان عقل‌‌گرا (اعتدالی)، ضمن پایبندی به متن، برای عقل نیز شأن کشف معارف دینی قائل است. حوزه علمیه قم در سده اخیر، شاهد حضور این دو جریان در صحنه مهدویت‌‌پژوهی بوده است. جریان عقل‌‌گرای اعتدالی با نقد تک‌‌ساحتی بودن روش نص‌‌گرایان افراطی، بین عقل و متن و پایایی و پویایی باورداشت مهدویت پیوند و آشتی برقرار کرده و مبارزات علمی بر جریان نقل‌‌گرای افراطی غالب شد. پژوهش پیش‌رو، از آن‌جا که به دنبال کشف بروندادهای غلبه جریان عقل‌‌گرایی اعتدالی بر نص‌‌گرایی افراطی حوزه علمیه قم در مهدویت است و به توصیف و تحلیل نتایج غلبه تفکر عقل‌‌گرایی بر نص‌‌گرایی در آن آموزه می‌پردازد، و بر مطالعات کتابخانه‌‌ای و اسنادی مبتنی است؛ از نظر روش اجرای تحقیق، توصیفی _ تبیینی خواهد بود.

حوزه علمیه قم در سده اخیر بالنده‌ترین رویکرد را طی زمان حیات خود داشته است. توجه به معارف اهل بیت با تکیه بر عقل و نقل، میراث گرانبهایی برای معارف دینی فراهم کرده است. اندیشه مهدویت، یکی از این آموزه‌‌ها است که در حوزه علمیه قم به رغم فراز و نشیب‌‌هایی که در این سده داشته است، نسبت به سده قبل با تطورات و تغییرات متعددی همراه بوده است. در این نوشتار، پنج تطورِ اندیشه مهدویت در سده اخیر بیان شده است: 1. تطور روشی، 2. تطور دامنه‌‌ای، 3. تطور تبیینی که در این‌جا تنها بر دو آموزه انتظار و نیابت عامه تاکید می‌‌شود، 4. تطور غایی، 5. تطور ارائه‌‌ای. آنچه این تطورات پنج‌‌گانه را با هم مرتبط می‌کند، «تطور غایی» است. شواهد و قرائن حکایت از آن دارند که در سده اخیر در حوزه علمیه قم، اندیشه مهدویت از آموزه‌ای صرفاً اعتقادی، به اندیشه‌ای راهبردی تبدیل شده است که هدفش تنها دفاع از نوعی اعتقاد نیست، بلکه در پی آن است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان دهد و جامعه در تمامی شئونش از این اندیشه تاثیر بپذیرد. در این نوشتار با تکیه بر آثار مکتوب در این سده، تلاش شده، مسیری که در این تطورات طی شده است، بیان شود.

مسئله «نجات» و «ظهور منجی» یکی از مهم‌‌ترین آموزه‌‌ها در میان یهودیان است که پژوهشگران از زوایای مختلف بدان پرداخته‌‌اند؛ اما به نظر می‌‌رسد تمام جنبه‌‌های آن مورد کاوش قرار نگرفته‌اند. یکی از این جنبه‌ها بررسی سیر تحول این آموزه در میان یهودیان است که در طول تاریخ پر فراز و نشیب یهودیت، با شدت و ضعف همراه بوده و تحولاتی را پشت سر گذاشته است. پژوهش پیش‌رو، با روش توصیفی_تحلیلی و گرد‌‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌‌ای، به بازخوانی تاریخ یهود از آغاز تا زمان پراکندگی پرداخته و تطور این آموزه در میان یهودیان را بررسی کرده است. یافته‌‌های پژوهش حکایت از آن دارند که اندیشه منجی‌‌‌‌ در میان یهود، در این بازه‌‌ زمانی در ابتدا حالت فرابشری با کارکرد زمینی و مادی داشته است و در طول این مدت، با توجه به حوادث و رخدادها، نگاه به منجی و مسئله نجات، از حالت فرابشری که همان نجات توسط یهوه باشد، خارج و باور به ظهور منجی بشری با نگرش فرجام شناسانه مطرح شده است.

«سند چشم‌‌انداز جمهوری اسلامی ایران»، مهدویت و موعودگرایی را به‌گونه‌ای شایسته مورد توجه قرار نداده است که این کمبود را می‌‌توان با تدوین سند چشم‌‌انداز فرهنگی، مبتنی بر مهدویت جبران کرد. هدف از پژوهش حاضر، تدوین سند جامع توسعه فرهنگ مهدویت و انتظار است. جامعه آماری پژوهش را خبرگان، صاحب‌نظران و استادان حوزه مهدویت و انتظار در ایران تشکیل داده‌اند. برای گردآوری اطلاعات، با توجه به بخش‌های مختلف پژوهش، از چند پرسشنامه استفاده و برای تحلیل داده‌‌ها نیز از روش SWOT استفاده شده است. با توجه به نتایج، 67 مؤلفه قوت، 113 مؤلفه ضعف، 99 وجه فرصت و 72 مؤلفه تهدید شناسایی شدند. در ادامه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی محاسبه و جایگاه کشور در خانه محافظه‌‌کارانه (بازنگری و تغییر جهت) تعیین گردید. در نهایت، با توجه به جایگاه کشور، ده استراتژی کلان بر اساس فرصت‌‌های بیرونی و ضعف‌‌های داخلی تعریف شدند و برای هر استراتژی کلان نیز استراتژی‌‌ها و برنامه‌‌های عملیاتی تدوین شد.

«مهدویت» از مباحث مهم در کلمات اندیشمندان شیعه وسنی است. از دیر زمان، دانشمندانی از اهل سنت همگام با عالمان شیعی در عرصه مهدویت دغدغه داشته و از اهمیت اعتقاد به امام مهدی؟عج؟ و ولادت و نسب سخن گفته‌اند. در این بین، دیدگاه «شیخ عثمان‌ بن فودی» (از اندیشمندان بزرگ و برجسته اهل سنت افریقا) به مهدویت، از جنبه‌های مختلفی به دیدگاه امامیه شبیه است. آنچه در این مقاله مورد کنکاش علمی قرار گرفته، عصمت، ولادت، طول عمر و نسب امام مهدی؟عج؟ است که بررسی می‌‌شود این مؤلفه‌ها در چه سطحی مورد پذیرش شیخ عثمان بن فودی است. روش این مقاله، رویکرد تحلیلی، کتابخانه‌‌ای و بر کتاب‌‌های عثمان بن فودی مبتنی است. سوال اصلی مقاله، صحت سنجی باور مهدوی شیخ عثمان بن فودی در تطابق آن با دیدگاه مهدوی شیعیان است. بررسی اعتقاد شیخ عثمان بن فودی در بحث ولادت، ضرورت وجود امام، نسب و طول عمر حضرت مهدی؟عج؟ در آثار وی از یافته‌‌های این مقاله است.

تاریخ یکصد ساله، گواه این نکته است که حوزه علمیه قم از زمان تاسیس و احیا و با زعامت فقیهان بزرگی مانند آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آیت‌الله سید حسین بروجردی و به تبع آن، انقلاب اسلامی ایران به زعامت امام خمینی؛ در گسترش فرهنگ مهدوی و زدودن انگاره‌‌ها از این آموزه اصیل نقشی اساسی داشته است. این تلاش در قالب مناظرات، سخنرانی، بیانیه‌ها، مکتوبات و نماهنگ ارائه شده‌‌ است. این نوشتار تلاش دارد با روش توصیفی _تحلیلی و بهر‌‌ه‌‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی، به احصای مکتوبات مهدوی عرضه شده در حوزه علمیه قم و در موضوع نقد جریان‌های انحرافی، از دوران ورود آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1300شمسی) تا پایان سده (1400 شمسی) و تحلیل آن بپردازد. پس از تحلیل منابع مکتوب، به خلأها و آسیب‌‌های برخی از دوره‌ها و منابع پرداخته است تا بتوان با بهره‌‌گیری از گذشته، گامی موثر به‌منظور نشر مهدویت و مکتوبات مرتبط با آن در دوران معاصر برداشت.

در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌ای، حاکمیت تشریعی خدا، ملازم با حکومت دینی به معنای اجراى تشریع خداوند در جامعه؛ از طریق ولیِّ ماذونِ از طرف خدا اعمال می‌شود. پژوهش حاضر، با هدف تحلیـل قرآنیِ توحید در حاکمیت، با استفاده از روش‌شناسی توصیفی - تحلیلی، با عنوان چگونگی اعمال توحید در حاکمیت در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌ای در عصر غیبت، با تأکیدی بر کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی» نگاشته شده است. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش، آن است که توحید، را در عرصه زندگی عملی انسان‌‌ها تجلی می‌بخشد؛ به این صورت که تحقق عینی حق حاکمیت الاهی، با دو شرط «ابلاغ تشریع» به مردم و «اجرا»ی آن در جامعه امکان پذیر است که با اذن دادن به پیامبران و امامان و ولی فقیه، اعمال می‌‌شود. نوآوری پژوهش، نیز آن است که سعی شده است این مسئله را، در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌اى، با تاکید بر عصر غیبت، مورد بررسی و اثبات قرار دهد.

بی گمان جریان‌ها،‌ همچون حرکت‌هایی که در جامعه و بر پایه معیارهای ویژه‌ای شکل گرفته و تحولاتی را به همراه دارند؛ دارای بنیان‌هایی هستند که بررسی و تحلیل آن‌ها به تحلیل و نقد آن‌ها کمک شایانی می‌کند. از پدیده‌هایی که در نقل روایات مهدویت در مواردی به ایجاد و گسترش جریان‌های انحرافی منجر شده، وضع، «تحریف و تأویل» است. در این نوشتار، به بررسی نقش این سه در شکل‌‌گیری و استمرار جریان‌های انحرافی مهدویت در عصر حضور ائمه؟عهم؟ پرداخته شده است. در پژوهش پیش‌رو، پس از بازنمایی این عوامل در روایات مهدویت، راهکارهایی ناظر به روشنگری درباره وقایع ناگوار در تاریخ احادیث در عصر حضور ائمه؟عهم؟ و بررسی دگرگونی‌های انجام‌شده؛ به گونه‌ای مختصر به روش تاریخی ـ حدیثی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. اگرچه مشخص‌کردن میزان نقش این سه در پدیدآوردن و استمرار جریان‌های انحرافی کاری بس مشکل می‌نماید؛ بررسی‌ها گواه روشنی است بر این اصل بنیادین که بن‌مایه‌های انحراف را می‌توان در دگرگونی احادیث معصومان؟عهم؟ به نظاره نشست. بر پایه یافته‌های این پژوهش، در کنار عوامل اجتماعی، سیاسی و شخصیتی در پدیدآمدن و استمرار جریان‌های انحرافی؛ «وضع»، «تحریف» و «تأویل» در نقل روایات، نقشی کلیدی و بنیادین داشته‌اند.

«مهدویت» در بین امت اسلامی، به‌ویژه علمای شیعه مورد اتفاق نظر است. در عین حال، تفاوت در نگرش به این موضوع، در بین عالمان به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که دانشمندان اسلامی را در طی اعصار مختلف می‌توان از این زاویه بازشناسی و طبقه‌بندی کرد. در سده اخیر نیز متفکران و دانشمندانی در جهان اسلام و از جمله در حوزه علمیه قم، درعین وفاق در اصل عقیده مهدویت، منظر و زاویه نگاه آنان به موضوع متفاوت است. این نگرش‌های مختلف به چند دسته کلی قابل طبقه‌بندی است: رویکرد روایی، عقلی، عرفانی، تاریخی، اجتماعی-سیاسی و...، قابل طبقه بندی است. این مقاله در صدد است با تبیین رویکردهای مختلف به موضوع مهدویت و نیز معرفی چهره‌های شاخص در هر رویکرد، به سیر این خطوط در قرن چهاردهم شمسی، در حوزه علمیه قم بپردازد. روش این پژوهش تحلیلی_توصیفی از طریق بررسی آثار مکتوب مهدوی قرن اخیر درحوزه علمیه قم است