جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معاد و قیامت از موضوعات اساسی ومهم مورد توجه عرفای اسلامی است؛ در ادوار مختلف، عارفان محقق هریک به نحوی درباب حقیقت، انواع، مراتب، وچیستی آن سخن­گفته­اند. بر این اساس این پژوهش که به روش اسنادی صورت گرفته­است به بررسی تطبیقی مراتب قیامت از منظر سی­حیدر آملی و میرسیدعلی همدانی دو عارف بزرگ شیعی- قرن هشتم ه. ق- پرداخته­است و به این نتیجه رسیده­است که سیدحیدر برمبنای معرفت‌شناسی تثلیثی و مبانی هستی­شناسی و انسان­شناختی عرفانی، از دو منظر مراتب قیامت را مورد توجه، تحلیل وبررسی قرارداده و دو گونه تقسیم­کرده و برای هر قسم، دوازده مرتبه ترسیم نموده­است. میرسیدعلی نیز در ابتدا بر مبنای معرفت­شناسی مربعی اسرار نقطه و عدد چهار، چهارمرتبه قیامت را ترسیم وتبیین می­کند سپس بر مبنای معرفت­شناسی تثلیثی واطوار باطنی انسان سه قسم قیامت راتقسیم، تحلیل و بررسی ­می­نماید. سیدحیدر آملی به عنوان یک نظریه پرداز بزرگ عرفان شیعی در تحلیل مراتب قیامت، رویکرد نظری ایشان بر رویکرد عملی و سلوکی، غلبه مشهود دارد ولی رویکرد میرسیدعلی همدانی با توجه به پیر و مرشد بودن، بیشتر جنبه سلوکی، تربیتی و کاربردی دارد.

در اندیشه صوفیان، عشق یکی از مهمترین مباحث عرفانی محسوب‌می‌شود. عرفا برمبنای حدیث قدسی «کنت کنزاً مخفیاً فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لکی أعرف» اساس آفرینش را عشق و محبت حق می‌دانند. با توجه به معنای عشق، این اصطلاح در طول تاریخ تصوف مناقشه‌برانگیز بوده است. در قرون اولیه ابتدا عشق را در مورد امور جسمانی و مادی به‌کارمی‌بردند ولی با گسترش اندیشه‌های عرفان و ظهور عرفای بزرگی چون رابعه عدویه و غزالی و روزبهان بقلی این عشق جنبه لاهوتی می-یابد. این جنبه لاهوتی عشق، سبب ظهور عشق عفیف در عرفان شده‌است. عشق عفیف به فرایند تحقق این عشق لاهوتی در دو محور عشق عذری و عشق روزبهان بقلی می‌پردازد. هرچند عشق عذری و عشق روزبهان تحقق عشق الهی را ترسیم‌می‌کنند اما اندیشه خاصی که روزبهان بقلی درباره عشق عفیف بیان‌می‌کند جلوه‌ی ویژه‌ای به آن می‌بخشد. روزبهان بقلی برخلاف قائلین عشق عذری، که عشق عفیف را انتقال عشق انسانی به الهی می‌دانند از تحول عشق سخن‌می‌گوید. در این نوشتار سعی بر آنست تا عشق عفیف در دو دیدگاه عشق عذری و روزبهان بقلی بررسی و به تفاوت‌های چشمگیر آن‌ها پرداخته‌شود.

اعتقاد به وجود عالم مثال مطلق به عنوان عالمی حقیقی و جوهری روحانی، که حدواسط میان عالم جبروت و عالم شهادت تلقی­می­شود، ازجمله باورهای عرفان محیی الدینی است .از آنجایی که تمام ممکنات عوالم خلقت در این عالم با صورتی مثالی ظهوردارند می­توان به نقش بی­بدیل این مرتبه از هستی در فرآیند معرفت انسان پی­برد. مقاله حاضر برآن است که نشان­دهد چگونه از طریق شناخت عالم مثال می­توان به شناخت همه مراتب خلقت نائل­گشت.ممکنات عالم عقول، با تجرد تام تنها درعالم مثال که محل ظهور صور است با یک نحو تعین مناسب کمالات خویش متمثل­می­شوند. مرتبه مثالی عالم دربردارنده حقایق نوری نیمه­مجرد وسیعی است که با صوری مثالی تعین یافته­اند، ممکنات عالم طبیعت نیز در سابقه وجودی خود ظهوری مثالی داشته­اند زیرا عالم مثال واسطه ظهورآن­ها است. بنابراین ارتباط معرفتی با عالم مثال امکان شناخت همه مراتب هستی را برای انسان فراهم می آورد و از آنجا که یکی از قوای ادراکی انسان قوه خیال اوست که خود از سنخ عالم مثال می­باشد لذا انسان می­تواند با مثال مقید خویش با عالم مثال مطلق ارتباط وجودی ومعرفتی حاصل نماید.

عقل و عشق یکی از اساسی­ترین موضوعات در دیوان شاه نعمت­الله ولی است. از نظر او عشق ودیعه­ای الهی است که در وجود انسان نهاده­شده و وسیلۀ رسیدن به کمال و سعادت است. اساس طریقت شاه نعمت­الله کشف و شهود است، نه دلیل و برهان. اندیشۀ وحدت وجود در سراسر کلام وی، موج­می­زند که به تأثیر از عرفان نظری ابن­عربی است. عقل و خردی که شاه ولی با بهره­گیری از اشعار عطار، با آن درافتاده، عقل جزئی و معاش است که نه تنها قادر به درک حقیقت عشق نیست بلکه حجاب و مانعی در راه رسیدن به سرمنزل معرفت و عشق حقیقی است. در مقابل، او عقل کلی را نایب خدا دانسته و آن را مدح کرده و معتقد است که این عقل به عنوان اولین مخلوق، یاور عشق است و با روح و جان عشق و جنون عارفانه، عجین­گشته و تقابل و تعارضی میان آن دو متصوّر نیست. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه­ای و به روش توصیفی – تحلیلی صورت­گرفته­است

در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی کرامات امام علی (ع) که در متون صوفیه باقی مانده­اند وتصورمی­شود که بخشی از تصور ایشان از حضرت بر پایه همین کرامات شکل گرفته­باشد و تصویر امام علی(ع) و جایگاه و نقش خواب و رویا در کشف و شهود عرفا پرداخته­شده­است. این بررسی نشان­می‌دهد که یکی از مهمترین کارکردهای خواب عرفا حل بسیاری از مسائل و دغدغه‌های ذهنی آنان بوده­است که بیشتر در حوزه مسائل دینی و عرفانی هستند. آن­ها علاوه بر این که این مسائل را از طریق خواب بیان­می‌کردند، از این طریق بر تاثیرگزاری آن بر مخاطبان هم می‌افزودند؛ چون حل این مسائل در خواب از زبان خدا، پیامبر(ص) و مشایخ صوفیه انجام­می‌شده­است. علاوه بر حل مسائل در خواب عرفا، مکاشفاتی از نوع الهام مشاهده­می‌شود که از وقایعی که هنوز در واقعیت اتفاق نیفتاده، خبرمی­دهند.

عشق انسانی که در آموزه­های صوفیه غالبا با تعبیر عشق مجازی ظاهرمی­شود یکی از مسائل پیچیده و دشوار در عرفان اسلامی است. برخی آن را مقدمه عشق عرفانی می­دانند و برخی به انکار آن پرداخته­اند. احمد غزالی و عین­القضات همدانی از اولین افرادی هستند که در ادب فارسی به شکل خاص و ویژه به کتابت درباره عشق، انواع، اطوار و ویژگی­های آن پرداخته­اند. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی تهیه­شده، سعی­شده تا به این سؤال اساسی پاسخ­داده­شود که دیدگاه احمد غزالی و عین­القضات درباره عشق مجازی و عرفانی چگونه است؟ و چه نقاط اشتراک و افتراقی در بین آن دو دیده­می­شود؟ نتایج پژوهش نشان­می­دهد که غزالی، نظربازی را با استناد به احادیث نبوی مجاز می­شمارد و از سویی دیگر ظاهر و صورت را پلی می­داند برای رسیدن به حقیقت باطن. عین القضات نیز دل­بستن به این ظواهر را در صورتی که در راه وصال محبوب و معشوق الهی باشد، بی ضرر می­داند. ازلی بودن، جبری بودن و مسیر پرمخاطره عشق از نقاط مشترک عشق عرفانی در سوانح و تمهیدات است.

هستی‌شناسی عرفانی، وجود را واجد دو رویۀ ظاهری و باطنی می‌داند، که پوستۀ ظاهری و محسوس آن، هویّتی خیالی به‌شمارمی‌آید، که باید از آن عبورکرد و به باطن و گوهر آن دست­یافت. در نظر عطار عشق گوهر وجود است، که در تمامی ذرّات و ارکان هستی ساری و جاری است. فقر ذاتی و نیاز دردمندانه انگیزه، توانایی‌ها و امکانات لازم را برای حرکت موجودات به‌سوی کمال فراهم­می‌کند. فلاسفه، غریزۀ حبّ ذات را عامل کمال‌گرایی موجودات می‌دانند، امّا عرفان، که بر مبنای نفی خودی استوار است عشق و درد را عامل آن و حیرت، سرگشتگی و فنای در محبوب را غایت آن به­شمارمی‌آورد. فلاسفه از این نحوۀ نگرش به هستی و رویدادهای آن تعبیر به اندیشۀ نظام احسن نموده‌اند. بر این مبنا خداوند، در ایصال هر ممکنی به غایت وجودیِ خود، به بهترین و کامل‌ترین شیوه رفتار نموده­است. مطالب فوق، از منظر فلسفی و عرفانی اهمیّت شایانی برای پژوهش و واکاوی دارد. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی – توصیفی، از دریچۀ فلسفۀ عرفان، موضوع بررسی و نتیجه شد، هرچه موجودی، از عشق و نورانیّت بیشتری برخوردار باشد، به وجود حقیقی و جهان یگانگی نزدیک‌تر و هرچه از عالم عشق دورتر باشد، به دنیای کثرات و تعارضات نزدیک‌تر و از وجود و نورانیت کمتری برخوردار است.

ستایش یا معادل عربی آن، حمد به معنای پسندیدن صفتی زیبا یا فعلی نیکو و واکنش فطری در برابر آن است، قرآن مجید در آیه 36 سوره جاثیه، ستایش را تنها متعلق به خدا دانسته و برای اثبات آن، برهان­هایی اقامه­می­کند، مفسران گوناگون براساس منابع تفسیری، هریک استدلال آیه را به گونه­ای تقریرکرده­اند؛ برخی براساس معنایی که برای واژه ربّ، که در آیه مذکور است، برگزیده­اند و بعضی با توجه به سیاق آیات پیشین سوره. بررسی تطبیقی این دیدگاه­ها در این مقاله نشان­می­دهد که مفهوم واژه حمد به تدریج از ستایشِ نعمت به ستایش زیبایی تغییرکرده­است، همچنین شباهت­های متعدد میان مفاتیح الغیب و الجامع البیان، احتمال تأثیر جدی فخر رازی از طبری را تقویت­می­کند، روش آلوسی در استفاده از سیاق برای اثبات توحید در ستایش و تأثیر آن در تفاسیر بعدی نیز حائز اهمیت است. غایت عرفان اسلامی توحید است (مشاهدۀ یگانگی خدا) به‌طوری که وجود مطلق است و هیچ چیز غیر از او و تجلیاتش، وجود ندارد که لازمۀ این مشاهده، فنا دیدن همه چیز در حق تعالی است. نقش توحید در رشد اخلاقی چنان سازنده است که از انسان با انگیزه‏هایش، که خود منشأ بسیاری از ناهنجاری‏های اخلاقی است، انسان کامل خالی از رذایل اخلاقی و آراسته به فضایل اخلاقی می‏سازد و تمام ابعاد وجودی انسان، اعم از مادی و معنوی را در جهت کمال مطلق و بی‏نهایت و جاودانه قرارمی‏دهد.