جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر درصدد بازخوانی رویکردی در توسعه‌اندیشی است که توسعه را به مثابه یک امر فرهنگی تلقی می‌نماید؛ در این میان به بازخوانی انتقادی رویکرد «توسعه»ای ضیاءالدین سردار پرداخته می‌شود که چنین تلقی‌ای را از توسعه دارد. برای این مهم، با روش اسنادی به داده‌های مورد نیاز دست یافته و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بازخوانی انتقادی آراء او در این زمینه پرداخته شده است. ابتدا نگاه سردار به توسعه، تطور آن، نسبت توسعه با مقولات دیگری چون جهانی‌شدن، توسعه و رشته‌های دانشگاهی در دورۀ معاصر، بازنگری در امر توسعه و نسبت فرایند اسلامی‌سازی در کشورهای مسلمان با آن را مورد تأمل قرار داده، سپس به نقد و بررسی آراء وی در این زمینه خواهیم پرداخت. مهم‌ترین یافته این پژوهش آن است که نزد سردار، «توسعه» به مثابه یک امر فرهنگی است که تاکنون وجهه‌ای «منفی» داشته است که غرب به وسیلۀ آن، آیندۀ فرهنگ‌های غیرغربی را تحت استعمار خود در آورده و بر آنها مسلط شده است. لذا در این رویکرد، اساساً بازخوانی امر توسعه در فرهنگ‌های غیرغربی به معنای توجیه کاستی‌های این پروژه برای کارآ نشان دادن چنین مقوله‌ای در کشورهای غیرغربی است و سردار شکل‌گیری رشته‌های دانشگاهی در عرصه‌های انسانی را بازیگرانِ فرایند توجیه و ترغیب الگوی غربی توسعه می‌داند که اسلامی‌سازی دانش از سوی سردار نیز در چنین فضایی فهم شده است.

سنت گرایی به مثابه مدلی فلسفی، برای گفت و گوی ادیان از داشتن ریشۀ واحد ادیان در مُثل اعلای دین «وحدت متعالیه ادیان» سخن می‌گوید و از سنت به مثابه اصول معنوی و قدسی مشترک میان، به عنوان زمینه مشترک برای طرح گفت‌وگوی ادیان استفاده می‌کند. در این مقاله سعی می‌شود که این مدل فلسفی گفت‌وگوی ادیان را بر اساس بایسته‌ها و نتایج مورد انتظار از گفت و گوی طراز دینی مطرح شده از سوی نحلۀ رئالیسم انتقادی مورد ارزیابی قرار دهیم. نتایج حاصل از این تحقیق این است که با توجه به منظومۀ هستی شناسی و معرفت شناسی سنت گرایی در تبیین تکثر ادیان، گفت و گوی ادیان معطوف به گذشته خواهد بود و نه معطوف به آینده؛ هرچند در تفسیری از دین که به ایجاد حس دیگرپذیری و هم‌پذیری کمک شایانی می‌کند موفق هستند ولی در نهایت، گفت و گوی ادیانی کاملاً نخبه گرایانه است و به فرهنگ توده مردم تبدیل نخواهد شد.

بررسی وضعیت اسلام در مواجهه با جهان مدرن و بازشناسی آسیب‌ها و ظرفیت‌های آن در این کارزار از موضوعاتی است که در دو قرن اخیر مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. ضیاء الدین سردار متفکر پاکستانی و مقیم انگلستان از جمله نویسندگانی است که به این موضوع پرداخته و کوشیده است خوانشی از اسلام ارائه دهد که در جهان معاصر کارآمد و معنا­دار باشد. این مقاله مبتنی بر روش اسنادی به داده‌های لازم دست یافته است و با کاربرد رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر «روش‌شناسی بنیادین» به بازخوانی انتقادی خوانش سردار از اسلام و راه­حل او یعنی تنظیم نسبت بعد ثابت و متغیر دین پرداخته است. نوشتار حاضر ضمن مرور زمینه‎های شکل‌گیری اندیشۀ سردار، دیدگاه او دربارۀ نسبت بعد ثابت و متغیر را مطرح ساخته و در نهایت سردار را به جریان‌های هرمنوتیک مفسرمحور ملحق کرده است و فقدان نوآوری، نسبیت فهم، زمان‌پریشی، خوانش اسلام از منظر مدرن، ایراداتی است که بر اسلام‌شناسی او مطرح ساخته است.

حسن‏ البناء مؤسس، پایه‏گذار و رهبر جمعیت اخوان‏المسلمین در جهان اسلام به مرکزیت مصر بود. راشد الغنوشی بنیادگذار جنبش اسلامی تونس و ملهم از اندیشۀ البناء و منشعب از اخوان المسلمین است. اندیشۀ «بنا» و «غنوشی»، انعکاس وسیعی در گسترۀ جغرافیایی جهان اسلام و اندیشۀ معاصر مسلمین داشته است؛ از این منظر، اندیشۀ این دو متفکر مسلمان در خور توجه و تحقیق است. در نوشتار پیش رو، اندیشۀ سیاسی دو متفکر مزبور، با نگاه جدیدی مورد بررسی واقع شده‌ است. اهمیت مطالعۀ آراء و نظرات البناء و الغنوشی در شرایط بحرانی جهان اسلام، نوع مواجهه با چالش‏ها و پاسخ به آنهاست. بر این اساس، هدف و مسئلۀ اساسی مقالۀ حاضر، بررسی سیر تطور تاریخی اصلاح و نوسازی دولت مبتنی بر اندیشۀ البناء و الغنوشی است. سؤال اساسی مقاله این است که مبانی و اصول اندیشۀ سیاسیِ این دو تئوری‏پرداز مسلمان چیست؟ و رویکرد اصلاحی و نظام سازی/ دولت در منظومه فکری این دو چگونه قابل ارزیابی است؟ نگارندگان بر این باورند که؛ حسن البناء و راشد الغنوشی در کشور خود در صدد اصلاح وضعیت و احیاء حکومت بر اساس اسلام بوده‏اند. موفقیت نسبی جریان اسلام گرا در آن برهه مرهون اندیشه‏ورزی و آراء سیاسی این دو متفکر در مسائل سیاسی و دولت‏سازی بوده است. این نوشتار با استفاده از روش توصیفی – تبیینی به دنبال واکاوی و تبیین مواضع فکری این دو اندیشمند سیاسی، در عرصۀ اصلاح و نوسازی دولت است.

این نوشتار بر آن است که اندیشه یکی از اندیشمندان معاصر عربی به نام فتحی التریکی را بررسی کند. از این رو ابتدا زمینه‌های اجتماعی و سپس ریشه‌های معرفتی اندیشه ایشان بررسی گردید. در این بخش ضمن بیان سرچشمه‌های اندیشه وی، به دلیل تأثیری که میشل فوکو در اندیشه تریکی داشته است، به صورت مختصر به نظریه‌های فوکو در مورد فلسفه، اندیشه و عقلانیت و نقدهای او به فلسفه محض و رویکرد وی در کاربردی سازی نظریه‌های فلسفی و استفاده از آنها برای حل مسائل و تحلیل پدیده‌های اجتماعی پرداخته شد. سپس تعریف تریکی از فلسفه و عقل، تفاوتی که وی بین عقلانیت، معقولیت و تعقلیت قائل می‌شود و نحوه معرفت افزایی آن بررسی شد و در پایان ضمن ارزیابی و نقد نگاه ایشان به فلسفه و عقل، روش و نوع مواجهه ایشان با عقل، اندیشه و فلسفه بیان گردید

مناقشه بر سر الهی یا بشری بودن قرآن کریم از مهم‌ترین موضوعات مورد گفتگوی اندیشمندان در طول تاریخ اندیشۀ اسلامی بوده است که در دوره‌های متأخرتر در قالب دوگانۀ مقدس/دنیوی بودن قرآن مطرح شده است و روشنفکران مسلمان، هر یک به نحوی این بحث را دنبال کرده‌اند. محمد شحرور، متفکر معاصر سوری از جمله روشنفکرانی است که از زاویۀ خاصی به این مسئله ورود کرده و نظریۀ هرمنوتیکی ویژه‌ای را ارائه داده است که با عنوان نظریۀ «تشابه» یا «ثبات متن و حرکت محتوی» شناخته می‌شود. این نوشتار تلاش کرده است با تحلیل محتوای پروژۀ فکری این اندیشمند، صورت‌بندی‌ای‌ از نظریۀ «تشابه» وی ارائه داده و در نهایت آن را تحلیل و ارزیابی نماید. نگارنده معتقد است عصری شدن فهم متن و تعارض با فلسفۀ نبوت از مهم‌ترین لوازم نظریۀ تشابه است. همچنین، شحرور در برخی مواضع به هرمنوتیک گادامری نزدیک می‌شود و اشتراکات بسیاری با نظریۀ «قبض و بسط تئوریک شریعت» سروش دارد و از این جهت تمام ایرادات وارد بر هرمنوتیک گادامری و دیدگاه سروش، بر دیدگاه شحرور نیز وارد خواهد بود.

شناخت عمیق ماهیت و محتوای نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش گروه‌ها و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار در روند انقلاب‌ها بستگی دارد. در این بین روحانیت و روشنفکران به واسطه‌ی نقشی که در بیشتر جوامع ایفا می‌کنند، از نیروهای تأثیرگذار در ساختار اجتماعی به شمار می‌آیند. اندیشه‌های مشروطیت با ائتلاف سست روحانیت و روشنفکری آغاز شد، و گذر زمان به تدریج این دو نیروی اجتماعی را در برابر هم قرار داد. مشروطه اولین تجربه‌ی رقابت نیروهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران بود که روحانیت و روشنفکران توانستند آن را در کنار هم به پیروزی رسانند. امّا روحانیت نتوانست در فرآیند مبارزات فکری، جایگزین دینی مناسب ارائه دهد و تنها به تبلیغ نظام سیاسی مورد نظر روشنفکران پرداختند. پس از سپری‌شدن دو دهه از مشروطه این روشنفکران بودند که اداره امور کشور را به‌دست گرفتند. آنها با حرکت گام به‌گام و تدریجی خود از یک سو مخالفین را از سر راه برداشتند و از سوی دیگر با استقرار نظام سیاسی جدید که مبتنی بر نهادهای مشروطه بود، نظامی را که قبل از پیروزی مشروطه در نظر داشتند تأمین کردند. هدف اصلی این مقاله بررسی تعامل و تقابل روحانیت و روشنفکران پس از انقلاب مشروطه (1320ـ 1285ه‍ ش) می‌باشد.

عرفان یکی از مواریث با اهمیت گذشتگان است که حیات اجتماعی خود را به گونه‌های مختلفی در میان مذاهب اسلامی ادامه داده‌ است. یکی از انحراف‌ها و اشکال‌هایی که متأسفانه در میان عرفا بروز پیدا کرده، انزواطلبی و دوری از متن جامعه بوده ‌است. برای رفع این مشکل، جریان‌هایی به نام فتوت و نظیر آن در طول تاریخ ایجاد شدند تا بتوانند این نقیصه فردی بودن عرفان را برطرف کنند که می‌توان آن را نوعی حرکت به سمت عرفان اجتماعی دانست. عرفان اجتماعی، عرفانی است که علاوه بر سلوک فردی، سلوک اجتماعی در آن نقش پررنگی دارد و عارف تلاش می‌کند با تزکیه نفس خود، کاری پیامبرگونه انجام دهد و جامعه را نیز به سمت کمالات الهی سوق دهد. عرفان اجتماعی، دارای مراتب مختلفی است و در یک تقسیم‌بندی می‌توان آن را به عرفان اجتماعی حداقلی و حداکثری تقسیم کرد. در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی فتوت‌نامه‌ها، تفاوت‌های میان عرفان فردی با عرفان اجتماعی و تفاوت میان عرفان اجتماعی حداقلی با عرفان اجتماعی حداکثری بیان شود.

نظریه نقد عقل عربی در پی تبیین مسأله عقب‌ماندگی در جهان اسلام با رویکرد معرفت‌شناختی است. جابری در دو کتاب «تکوین عقل عربی» و «ساختار عقل عربی»، نحوه شکل‌گیری یا حضور، رویکرد و روش، توزیع جغرافیایی و سیاسی نظام‌های معرفتی بیانی، عرفانی و برهانی و شیوه‌های تعامل این نظام‌های معرفتی با یکدیگر را تبیین می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد که ناسازگاری ذاتی نظام‌های مذکور و مغلوب شدن نظام معرفتی برهانی در این تعامل‌ها، موجب تکوین عقل عربی شده است؛ عقلی مقلد که به هیچ وجه قادر به تولید نیست. جابری راه رهایی از این وضعیت را در بازسازی فلسفه ابن‌رشد، اصول شاطبی، فقه مقاصدی و تاریخ ابن‌خلدون می‌داند. اتخاذ رویکرد سکولار، اعتقاد به سکوت دین در عرصه امور دنیایی، بی‌توجهی به شهود به عنوان یکی از منابع معرفت و باور به ناسازگاری ذاتی نظام‌های معرفتی، عدم رعایت بی‌طرفی علمی، سوگیری روشی، اتخاذ نتیجه معرفت‌شناختی از شواهد تاریخی، وارداتی و دنیاگریز خواندن عرفان اسلامی و ایدئولوژیک خواندن فلسفه از جمله مهم‌ترین نقدهای وارد بر نظریه جابری است.

غرب در پی رنسانس و نهضت اصلاح دینی یا همان پروتستانتیسم از ابعاد مختلف متحول گردید و از بعد مادی به پیشرفت‌های شگرفی رسید. بسیاری از روشنفکران جهان اسلام در مواجه با جلوه استعماری این تمدن جدید، چاره را در پیموده مسیر پیشرفت غرب دیده و شعار اصلاح دین و فرهنگ اسلامی سردادند. آنان با خرافه‌زده خواندن فرهنگ جامعه دینی،‌ راه نجات را بازگشت به سرچشمة صاف صدر اسلام دیدند و تلاش کردند با کمک عقل غربی، به بازخوانی متون دینی اقدام کنند، تا بزعم خود پیرایه‌های بسته شده بر دین را کشف و رفع نمایند. با توجه به تأکید شاخة اهل سنت این جریان، و بخشی از شخصیت‌های شیعی این جریان بر تبعیت از سنت‌های سلف صالح، این جریان «نوسلفی» ‌نامیده شدند. به رای نگارنده برآمدن گروه‌های تکفیری ای چون طالبان، القاعده و داعش از درون نهضت اصلاح دینی اهل سنت و از سویی برآمدن گروهک‌هایی چون سازمان مجاهدین خلق و فرقان از درون سنت شیعی سبب تردیدهای جدی در مبادی کلان این پروژه شده است. این مقاله بازخوانی این جریان از منظر یاد شده است.